KIMYA ELMİNİN İNKİŞAF DÖVRÜ
Kimya elmi inkişaf dövründə 5 əsas mərhələdən keçmişdir.
Əlkimyadan əvvəlki dövr
Kimyanın bilinən tarixi Qədim Misir dövründə
başlamışdır. E.ə. 2000-ci illərdə Misirlilərin kimyəvi üsullar istifadə edərək
kosmetik tozlar çıxardıqları iddia edilməkdədir. Kral Hammurapi dövründə (e.ə
1792-1750) Babillər qızıl, gümüş, civə, güllə, dəmir və mis kimi metalları təyin olunmuş və bu
metallara simvollar verilmişdir. Erkən Yunan fəlsəfəçilər (Sokrat əvvəli
mütəfəkkirlər) təbii hadisələri fövqəltəbii olmayan səbəblərlə şərhə
çalışmışlar, bunun nəticəsində də bu dövrdə əlkimya əvvəli kimya elminin
təməlləri atılmışdır. Miletli Tales (e.ə 624 - e.ə 546) maddənin prinsiplərini
araşdırmış və suyun kainatın təməl
maddəsi olduğunu önə sürmüşdür. Bir başqa Miletli Anaksimandros (e.ə 610- e.ə
546) suyun əleyhdarı olan atəşin necə meydana
gəldiyini sorğulamışdır.
Empedokles (e.ə 490-430) kainatın 4
təməl element atəş, hava, su və torpaqdan meydana
gəldiyini iddia etmişdir. Empedoklesin tərifinə görə torpaq bərk/qatı
maddələri, su maye maddələri və metalları, hava gazları ifadə etməkdə idi.
Bununla birlikdə atəşidə bir müddətdən çox maye, qaz və bərk/qatı kimi maddənin
bir halı olaraq təyin etmişdir. Demokritosun müəllimi Leukippos kainatın iki
növ elementdən meydana gəldiyini (boşluq və bərk/qatı) ifadə etmiş, boşluğun və
qatılığın kainatdakı bütün elementləri meydana gətirdiyini ifadə etmişdir.
Democritus (e.ə 460-370 ) Leukippos ilə birlikdə atomçu nəzəriyyəni inkişaf
etdirmişdir. Maddələrin quruluş daşı olaraq daha kiçik parçalara ayrıla
bilməyən atomlarLeucippus və
Democritusun inkişaf etdirdiyi bir fəlsəfə sistemi olaraq qəbul edilməsinə
baxmayaraq Platon bu atomçuluq nəzəriyyəsinə bölünə
bilməzlik prinsipini əlavə etmişdir.
Platon kainatı meydana gətirən 4 təməl
elementin geometirik qatılardan meydana gəldiyini bu qatılarında üçbucaq
səthlərdən meydana gəldiyini iddia etmişdir.Aristoteles (e.ə 384-323) elementlərin
xüsusiyyətləri düşüncəsini təyin etdirmişdir. Fərqli elementlərin fərqli
xüsusiyyətləri olduğunu və bunun müxtəlif dəyişənlərə bağlı olduğunu ifadə
etmişdir. Bu xüsusiyyətləri dəyişdirildiyində bir elementin başqa bir elementə
çevrilə biləcəyini və maddələrin dəyişmə halında olduğunu iddia etmişdir.
Əlkimya(kimyagərlik) dövrü
Kimya, tarixi olaraq kimyagərlikdən
ayrılaraq ortaya çıxmışdır. Kimyanın yaranmasına qədər keçən minlərlə il
boyunca maddələrin xüsusiyyətləriylə və bir-birləriylə olan qarşılıqlı
təsirləriylə maraqlananlar kimyagərlər olmuşdur. Eynilə günümüz kimyaçıları
kimi kimyagərlər də zamanlarının böyük bir hissəsini laboratoriyalarında
keçirərdi. Amma onlar, kimyaçılar kimi maddələr arasındakı əlaqələrin necə
olduğunu, dəyişmələrin niyə ortaya çıxdığını anlamağa çalışmazdı. Kimyagərlər
başlıca məşğuliyyəti, sıravi maddələri daha qiymətli maddələrə çevirmənin
yollarını tapmaq idi. Hər kimyagərin xülyalarını bəzəyən maddələrin başında da
"fəlsəfə daşı" (ya da "fəlsəfəçi daşı") olaraq bilinən,
cadulu bir daşı əldə etmək gəlirdi.
Bu daşın, daşıdığı güc sayəsində mis,
qalay, dəmir ya da güllə kimi sıravi metalları altına çevirdiyinə inanılardı.
Bunun yanında bəzi kimyagərlər də həyatlarını hər cür xəstəliyi
yaxşılaşdırdığına, sonsuz gənclik və ölümsüzlük verdiyinə inanılan ‘həyat
sununu (əl iksir ya da ABi həyat) axtarışa həsr etmişdi. Çindən Hindistana,
Orta şərqdən Avropaya qədər bütün kimyagərlərin başlıca çalışdıqları bunlar
idi. Kimyagərlərlə məşğul olanların təbiətə və onu meydana gətirən maddələrə
baxışları çox fərqli idi. Onların da özlərinə xas amma elmi olmayan bəzi
qaydaları vardı. Məsələn dörd təməl elementə inanardılar. Bunlar hava, torpaq,
atəş və su idi. Onlara görə yer üzündəki bütün maddələr bu dörd təməl elementin
dəyişik nisbətlərdəki qarışığından meydana gəlmişdi. Bunun yanında bu
elementlərin daşıdığı bəzi təməl xüsusiyyətlər də vardı: soyuqluq, quruluq,
istilik və yaşlıq. Hər element bu dörd təməl xüsusiyyətdən ikisini daşıyardı.
Atəş istilik və quruluq özəlliklərini daşıyardı. Torpaq quru və soyuq idi; hava
isti və yaş idi; su da yaş və soyuq idi.Şübhəsiz Kimyagərliyin fəlsəfə daşını
ya da həyat sununu əldə etmək üçün sınadığı heç bir üsul nəticə vermədi.
Amma minlərlə il boyunca minlərlə
kimyagərin bu korkoranə səyi əsnasında insanların faydasına bir çox maddə
tapıldı, müxtəlif alətlər inkişaf etdirildi və üsullar ortaya çıxdı. Təbiətin
gerçək element olan elementlərə bağlı böyük bir məlumat təcrübəsi meydana
gəldi. Müasir kimyanın təməlləri yavaş yavaş atıldı. Zamanla kimyagərliyin cadu
əsaslı boş inanışları, təsirini itirməyə başladı. Kimyagər işləri 1400-cü
illərdə doruğa çatdıqdan sonra insanlar kimyagər qaydalarına olan inanclarını
itirməyə başladılar. Xüsusilə İntibahla birlikdə təbiəti anlamaq üçün diqqətli
müşahidələr aparan, diqqətli ölçümlər və bəzi təcrübələr edən bəzi insanlar
ortaya çıxdı. Bunlar işlərində cadu ya da simyaya müraciət etmirdi. Bu cür
işlər gedərək yayıldı, mətbəə sayəsində də kitablarla paylaşılmağa və yaxşıca
yayılmağa başladı. Hər şeyə baxmayaraq kimyagərlik 1600-cü illərin sonuna qədər
kimyayla birlikdə varlığını davam etdirdi.
Bir çox elm insanı təbiəti və insanı
elmi olaraq ələ almadan əvvəl bir müddət kimyagərliklə məşğul oldu.
Kimyagərlər, Fəlsəfə Daşı deyilən bir daşın, metalları qızıla çevirmə gücü
olduğuna inanardı. Bir çox kimyagərlərin təməl məqsədi sıravi metallardan qızıl
əldə etmək idi. Bunun üçün sıra başqa təcrübələr etməkdən çəkinmirdilər.
Məsələn Hamburglu kimyagər Henrig Brand bu məqsədlə 1669 tarixində aslan sidiyi
ilə yüzlərlə təcrübə etmişdi. Ona görə bu soylu heyvanın sidiyində qızıl olmalı
idi. Brand aylar sürən səyinin sonunda şübhəsiz qızıl əldə edə bilmədi amma
parlayan yeni bir maddə tapdı. Ona ‘işıq daşıyan' mənasını verən Yunanca
‘fosfor' adını verdi.
Ənənəvi kimya
Bu dövr XVII əsr sonuyla XIX əsr
başlarına bərabər gəlməkdədir. Johann Joachim Becher XVII əsr ortalarında yanma
ilə əlaqədar Phlogiston nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə
hər yanıcı maddə phlogiston deyə adlandırılan qoxusuz, rəngsiz, dadsız və
ağırlıqsız bir məzmun ehtiva etməkdə idi və bu məzmun yanma reallaşdığında
yanıcı maddə tərəfindən mühitə salınmaqda idi. Bu nəzəriyyə daha sonra Georg
Ernst Stahl tərəfindən daha məşhur bir hala gətirilmiş XVIII əsrin böyük bir
qisimində ümumi qəbul görmüşdür.1785-1787 illəri arasında Fransız fizikaçı
Charles Augustine də indiki vaxtda Coulomb qanunu olaraq adlandırılan bənzər
yüklü maddələrin bir-birini itələdiyi əleyhdar yüklülərin bir-birini çəkdiyi və
bu çəkiliş ya da itələnən qüvvətinin hesablanması üçün lazımlı tənliyi də
ehtiva edən qanunu tapmışdır. Phlogiston nəzəriyyəsi XVIII əsrin sonlarına
gəlindiyində Lavoisier tərəfindən yürüdülmüşdür. Daha əvvəldən Phlogiston
nəzəriyyəsinə görə də, phogiston maddəsi olaraq adlandıralan maddənin oksigen
olduğunu kəşf etmişdir.
1803-cü ildə John Dalton atom nəzəriyyəsini royal institutunda ilk dəfə
təqdim etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə fərqli elementlərin atomları, fərqli
ağırlıqlara sahibdirlər. Bu nəzəriyyənin bəzi qanunları aşağıdakılardır:
·
Bütün maddələr atomlardan ibarətdir.
·
Atomlar daha
kiçik hissələrə parçalana bilməzlər.
·
Eyni elementin
bütün atomları bir-birinin eynisidir.
·
Fərqli
elementlər fərqli atomlara malikdir.
·
Atomların
yenidən təşkil edilməsi nəticəsi kimyəvi reaksiyalar meydana gəlir.
·
Birləşmələr elementlərdən təşkil olunub.
Bu nəzəriyyə ilə müasir kimyanın
təməlləri qoyulmuşdur.
Müasir kimya
Bu dövr XIX əsr və sonrasını əhatə edir. Heinrich Geibler (1814-1879)
1854-cü ildə suyun ən yüksək sıxlığa 3.8 C° çatdığını öz icad etdiyi bir
mexanizmlə göstərmişdir (daha sonra bu istiliyin 3.98 C° olduğu tapılmışdır).
Daha sonra isə Geisslerin icad etdiyi vakuum balonuyla William Crookes atom
nəzəriyyəsində irəliləmələr qeyd etmiş və Cathode relsi kəşf etmişdir. Eugen
Qoldsteinin (1850-1930) işləri protonun varlığını isbat etmişdir. C.C.Tomson (1856 - 1940) öz atom modelini inkişaf etdirmiş və 1906-cı ildə Nobel
fizika mükafatını qazanmışdır. Mendeleyev dövri cədvəli 1869-cu ildə Kimyanın
Prinsipləri ı əsərində nümayiş etmişdir. Bu dövri cədvəldə bilinən 63 elementi
atom ağırlıqlarına və bənzər xüsusiyyətlərinə görə sıralamışdır. Mariya Küri (1867 - 1934)
radioaktivliyi və sonrasında Polonium və Radiumu kəşf etmiş və
1911-ci ildə Nobel kimya mükafatını qazanmışdır. Ernest Rutherford 3 növ
radioaktivliyi alfa hissəciyi (+),
beta hissəciyi (-) və qamma şüasını kəşf etmişdir. Bu inkişafların sonrasında
və əvvəlində daha bir çox elm insanının töhfəsilə kimya elmi günümüzə
çatmışdır. 2011-ci il Birləşmiş Millətlər tərəfindən beynəlxalq kimya ili elan
edilmişdir.[14]Nüvə reaksiyaları yolu
ilə Dubna və Kaliforniyada ifrat ağır elementlərin alınmışdır.Elementlərin
ikinci yüzlüyü Md ilə başlamışdır.Hal hazırda Rentgenium,Kopernikium,Flörovium,Ununtrium,Tenessinium,Flörovium,Ununoktium(Oqaneson) və Ununennium alınmışdır.
cox maraqlidir
YanıtlaSilPisdi
YanıtlaSilOxunadım💀💀
YanıtlaSil