Metallar

Metal — istiliyin artması ilə azalan elektrik keçiriciliyinə, istilik keçiriciliyinə, deformasiya oluna bilmə və metalik parıltı kimi xassələri özündə əks etdirən təmiz materiallara deyilir.

 Təbiətdə tapılması

Metallar D. Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövrü sistemində Bor ilə Polonium arasında yerləşən kimyəvi elementləri əhatə edir. Bununla kimyəvi elementlərin 80 %-i metal sayılır. Yarımmetallara və qeyri- metallara keçid tədricən baş verir. Ən geniş yayılmış metal kimi alüminimu göstərmək olar.

Metallara təbiətdə filiz və birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onlar oksid, sulfid, karbonat və başqa kimyəvi birləşmələri əmələ gətirirlər.Təmiz metal əldə etmək üçün onları filizin tərkibindən çıxartmaq lazımdr. Lazım gəldikdə metalların xassələri legirləyici elementlərin köməyi ilə yaxşılaşdırılır. Bununla metallurgiya elmi məşğul olur. Metallurgiyada qara (dəmir əsasında ) və əlvan ( buraya dəmirdən başqa aid olanlar daxildirlər) metallar fərqləndirilirlər. Qızıl, gümüş və platin bahalı metallara aid edilirlər.

Bütün metallar (civədən başqa) normal halda bərk şəkildə olurlar. Ərimə temperaturu −39 °C-dən (civə) 3410 °C ( volfram ) arasında yerləşir. Sıxlığına görə metallar yüngül ( sıxlığı 0,53 ÷ 5 q/sm³ ) və ağır olurlar ( sıxlığı 5 ÷ 22,5 q/sm³ ).

Metallar iki qrupa bölünür: qara və əlvan metallara ayrılır. Qara metallar dəmir və onun ərintiləri olan polad və çuqundan ibarətdir. Qalan metallar isə əlvan metallar qrupunu təşkil edir. Əlvan metallar öz növbəsində yüngül, ağır, nadir və nəcib metallar qrupuna ayrılır.

Qara metallar

Qara metallar çox qiymətli mexaniki, texnoloji və s. xassələrə malikdir. Dünyada istehsal edilən materialların ümumi miqdarının təxminən 94%-ni qara metallar təşkil edir. Buna görə də hər hansı ölkənin xalq təsərrüfatının texniki səviyyəsi, ən əvvəl həmin ölkədə əridilən qara metalların miqdarı ilə xarakterizə olunur.

Metallurgiya sənayesinin 2 sahəsindən – qara və əlvan metallurgiyadan ibarətdir. Burada əsas rol qara metallurgiyaya məxsusdur. Bu sahə də material tutumlu olduğundan xammal və yanacaq mənbələri yaxınlığında yerləşdirilir. Tam dövriyyəli qara metallurgiya sənayesində istehsal prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir. Dəmir filizinin çıxarılması → onun saflaşdırılması → çuqun → polad→ prokatın alınması.

Əlvan metallar

Əlvan metallar və bunların ərintiləri əlavə olaraq bir sıra xüsusi xassələrə malikdir. Məsələn: yüksək elektrik və istilik keçiriciliyinə, korroziyaya, sürtünmə və mexaniki yeyilməyə qarşı davamlılığa malik olmaları ilə fərqlənirlər. Alüminium, maqnezium və s. kimi yüngül metalların əsasında yaradılan ərintilər yüngül olduqlarından təyyarə, kosmik gəmilər, süni peyklər və raket istehsalında geniş tətbiq edilməkdədir. Molibden, volfram, vanadium, titan, niobium, kobalt və s. kimi metallardan korroziyaya və odadavamlı olan polad və xüsusi ərinti növlərinin alınmasında geniş istifadə edilir. Nəcib metallar o cümlədən platin, qızıl, gümüş saf və ya ərintilər şəklində işlədilir. Bunlardan həssas, dəqiq və paslanmayan cihazların hazırlanmasında istifadə edilir.

,  Məlum olan 110-dan çox kimyəvi elementin 80-dən çoxu metaldır. I, II, III qrupların həm əsas, həm də əlavə yarımqruplarının (H və B-dan başqa), həmçinin IV, V, VI, VII və VIII qrupların əlavə yarımqrup elementlərinin hamısı metaldır. Beləliklə, metallar dövri sistemin əsasən sol aşağı hissəsində yerləşir.

    Dövri sistemdə berilliumdan astata kimi çəkilmiş diaqonala yaxın yerləşən elementlər (Be, Al, Ti, Ge, Nb, Sb və s.) ikili (amfoter) xassəyə malikdir.

    Metalların atomları böyük radiusa malik olub xarici elektronlarını asan verir. Bu səbəbdən metallar geclü reduksiyaedicilərdir və birləşmələrində yalnız müsbət oksidləşmə dərəcəsi göstərirlər. Onların reduksiyaedicilik xassəsi metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasında qızıldan kaliumadək artır.

    Təbiətdə metallara sərbəst (Au, Pt, Ag, Hg) və birləşmələr şəklində rast gəlinir.

    Metallurgiya sənayesində metallar filizlərdən alınır. Sənayedə metalları almaq üçün yararlı olan təbii birləşmələr filiz adlanır.

    Ən çox istifadə olunan filizlər bunlardır:

1. Oksidlər: Al₂O₃ nH2O - boksit; Fe₃O₄ - maqnetit

2. Sulfidlər: Fe₂S - pirit; HgS - kinovar

3. Karbonatlar: CaCO₃ - əhəngdaşı, FeCO₃ - siderit

4. Xloridlər: NaCl qalit, KCl - silvin

5. Sulfatlar: CaSO₄ 2H2O - gips, BaSO₄ - ağır şpat

    Filizlərdən metallar əsasən 3 üsulla alınır:

1. Pirometallurgiya - metalların filizlərdən yüksək temperaturda reduksiyaedicilərlə (C, CO, H₂, aktiv metallar) reduksiyası prosesidir.

Metalların filizlərdən aktiv metallarla (Al, Mg, Na) və hidrogenlə reduksiyasına müvafiq olaraq metallotermiya və hidrogenotermiya deyilir.

2. Hidrometallurgiya - metal birləşmələrinin məhlula keçirilməsi və həmin məhluldan eletroliz və ya daha aktiv metallarla reduksiyası prosesidir. Bu yolla Au, Ag, Zn, Cd, Mo, W və s. alınır.

3. Elektrometallurgiya - metal birləşmələrinin ərintilərindən metalların (Na, K, Al, Ca, Mg, Be) elektroliz üsulu ilə alınması prosesidir.

    Metallar elektromənfiliyi yüksək olan halogenlərlə, oksigenlə və kükürdlə daha aktiv reaksiyaya girir. Gümüş, qızıl və platin oksigenlə reaksiyaya girmir.

    Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən solda yerləşən metallar sudan və duru turşulardan (nitrat turşusundan başqa) hidrogeni çıxarır. Bu sırada hər bir metal özündən sağda duran metalları onların duzlarının məhlullarından sıxışdırıb çıxarır.

    Hidroksidləri amfoter olan metallar həm turşu, həm də qələvi məhlulları ilə qarşılıqlı təsirdə olur.

    Qızdırıldıqda fəal metallar hidrogenlə oksidləşərək hidridlər əmələ gətirir.

    Metallar bir-biri ilə də kimyəvi birləşmələr əmələ gətirə bilir. Bu birləşmələrə intermetallik birləşmələr və ya intermetallidlər deyilir. Onlar çox zaman ərintilərin alınması zamanı əmələ gəlir.

   Əsas yarımqruplarda yuxarıdan aşağıya doğru metalların ənələ gətirdiyi oksidlərin və onların hidroksidlərinin əsasi xassələri güclənir.

Metalların fiziki xassələri

Metallar ümumi fiziki xassələrə malikdirlər. Bu, kristaldakı metal rabitəsinin vahid təbiəti ilə əlaqədardır.

    Metalların ümumi fiziki xassələri aşağıdakılardır: 1. plastiklik; 2. metal parıltısı; 3. yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi.

1. Plastiklik - kristalın ayrı-ayrı ion laylarını aralarındakı rabitə qırılmadan, bir-birinə nisbətən yerdəyişmələrinin nəticəsidir.

Metalların plastikliyi Au-Ag- Cu-Sn-Pb-Zn-Fe sırası üzrə azalır.

2. Metal parıltısı metaldakı sərbəst elektronların işıq şüasını güclü əksetdirməsinin nəticəsidir.

3. Metalların yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi kristal qəfəsində səbəst elektronların yerdəyişməsi ilə əlaqədardır.

    Sonuncu iki xassə Hg-Ag istiqamətində təqribən eyni ardıcıllıqla artır:

    Hg, Pb, Fe, Zn, Mg, Al,. Au, Cu, Ag

    Lakin bəzi fiziiki xassələrinə, məsələn sıxlığına, bərkliyinə, ərimə temperaturuna görə metallar bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, bu xassələr metalların fərdi xassələrindən - kütləsindən, nüvəsinin yükündən, metal rabitəsinin davamlılığından və s. asılıdır.

    

Civə və fransiumdan (t_ər(Fr)=18 ⁰C) başqa bütün metalar adi temperaturda bərk maddələrdir. Ən asanəriyən metal civə (t_ər(Hg)=-39 ⁰C), ən çətinəriyən isə volframdır (t_ər(W)=3390 ). 1000 ⁰C-dən yuxarı temperaturda əriyən metallar çətinəriyən, 1000 ⁰C-dən aşağı temperaturda əriyən metallar isə asanəriyən metallardır.

    Sıxlığına görə metalların ən yüngülü litium (ρ= 0,53 q/sm³), ən ağırı osmiumdur (ρ= 22,6 q/sm³). Sıxlığı 5 q/sm³-dən böyük olan metallar ağır metallar (Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt və s.), kiçik olanlar isə yüngül metallardır (Li, Na, Mg, Al və s.).

    Keçid metallarının (d-elementlər) sıxlığı, qaynama və ərimə temperaturları digər metallara (s-elementlər) nisbətən yüksəkdir. Bu, onlarda metal rabitəsinin yaranmasında çoxlu sayda elektronların iştirakı ilə  əlaqədar rabitənin daha davamlı olması ilə izah olunur.

    Bərkliyinə görə ən bərk metal xrom, ən yumşaq metallar isə qələvi metallardır (Na, K, Rb, Cs və s.).

    Texnikada metalları aşağıdakı qruplara bölürlər:

1. Qara metallar: Fe, Mn, Cr və onların ərintiləri

2. Əlvan metallar: Al, Mg, Ca, Cu, Pb, Sn, Zn və s.

3. Nadir metallar: Li, Be, V, Mo, W və s.

4. Qiymətli metallar: Pt, Au, Ag, İr, Os, Pd və s.

 

Metalların korroziyası

Metalların və onların ərintilərinin ətraf mühitin təsirindən dağılmasına korroziya deyilir. Dağılma prosesinin mexanizminə görə korroziyanın iki növü ayırd edilir: kimyəvi və elektrokimyəvi.

    Metalların elektrik cərəyanın keçirməyən mühitdə dağılmasına kimyəvi korroziya deyilir. Kimyəvi korroziya zamanı elektronlar bilavasitə dağılan metal atomundan oksidləşdiriciyə keçir.

    Elektrolit və ya su mühitində digər metalla təmasda olan metalın və ya ərintinin dağılmasına elektrokimyəvi korroziya deyilir.

    Elektrokimyəvi korroziya turş, qələvi və neytral mühitdə gedə bilər. Korroziyanın bu növünə misal olaraq turş mühitdə mislə təmasda olan dəmirin korroziyasını göstərmək olar. Eelektrokimyəvi korroziya zamanı elektronlar daha aktiv metaldan az aktiv metala keçir və nəticədə aktiv metal korroziyaya uğrayır.

    Elektrokimyəvi korroziya aşağıdakı hallarda sürətlənir:

1. Təmasda olan metallar elektrokimyəvi gərginlik sırasında bir-birindən nə qədər uzaqda yerləşərsə;

2. Məhlulun turşuluğu və oksidləşdiricilərin qatılığı nə qədər çox olarsa;

3. Temperatur yüksək olarsa;

4. Korroziyaya uğrayan metalda qatışıqlar çox olarsa.

    Korroziyadan mühafizə üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilir:

1. Metalların səthinə qoruyucu örtüklərin çəkilməsi. Mühafizəedici örtüklər metallik (sink, qalay, qurğuşun, nikel, xrom vəs.) və qeyri-metallik (boya, lak, emal, qatran və s.) olur.

    Metalın səthindəki qoruyucu örtük təbəqəsi qorunan metaldan passiv olarsa, onda qoruyucu təbəqənin dağıldığı yerdən metalın korroziyası başlayır. Əgər qoruyucu örtük qorunan metaldan aktiv olarsa, onda örtük təbəqəsi müəyyən yerdən dağılsa da üzərini örtdüyü metalı qoruyur.

2. Korroziyaya davamlı ərintilərin alınması. Ərintilərin tərkibinə Ni, Co, Cu və Cr əlavə etdikdə (belə proses legirlənmə adlanır) korroziyaya davamlı ərintilər alınır.

3. Elektrokimyəvi üsullar. Bu məqsədlə protektor və katod mühafizəsi üsulları tətbiq edilir.

a) Protektor mühafizəsi zamanı qorunan məmulata daha aktiv metal, məsələn, Mg, Al, Zn pərçim edilir. Bu zaman korroziyaya daha aktiv metal uğrayır.

b) Katod mühafizəsi zamanı qorunan məmulat sabit cərrəyan mənbəyinin katoduna, mənbəyin anodu isə hər-hansı bir dəmir parçasına birləşdirilir. Sabit cərəyan mənbəyi elektronları anoddan alıb katoda verir və oksidləşdirici katodda reduksiya olunur; dəmir parçası dağılır, məmulat isə qorunur.

4. Mühitin tərkibinin dəyişdirilməsi. Korroziyanın qarşısını almaq və ya onun sürətini azaltmaq üçün metalın təmasda olduğu mühitə korroziyanı yavaşladan maddə qatılır. Belə maddələr ingibitor adlanır.

    Qeyri-üzvi maddələrdə - nitritlər, xromatlar, fosfatlar və silikatlar, üzvi maddələrdən - amonlər ingibitor kimi istifadə olunur.

 

Metalların gərginlik sırası

Metallar suya salındıqda onların kristal qəfəslərinin düyünlərində yerləşmiş müsbət yüklü ionlar məhlula keçir. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinə görə bu ionlar suda hidratlaşmış şəkildə mövcuddur.

    N.Beketov 1865-ci ildə metalları onların aktivliklərinin azalması istiqamətində bir sıraya düzmüş və onu sıxışdırma sırası adlandrmışdır. Hazırda bu sıraya metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası (daha dəqiq, metalların standart elektrod potensialları sırası) deyilir. Bu sırada hər bir metalın tutduğu yer onun standart elektrod potensialının qiymətinə uyğun gəlir.

    Elektrokimyəvi gərginlik sırası metalların suda hidratlaşmış ionlar əmələ gətirməsi qabiliyyətinin azalması ardıcıllığını əks etdirir.

    Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Pb, H₂, Cu, Hg, Ag, Au

    Bu sıraya əsasən demək olar ki, suda litium ən asan, qızıl isə ən çətin hidratlaşmış ion əmələ gətirən metaldır.

    Gərginlik sırası metalların kimyəvi aktivliyini yalnız su mühitində gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında xarakterizə edir. Odur ki, metalların bu sıradakı kimyəvi aktivliyi, onların dövri sistemdəki vəziyyəti ilə bəzən uyğun gəlmir. Belə ki, dövri sistemdə metalların kimyəvi aktivliyi yalnız təcridedilmiş atomların ionlaşma enerjisinin qiyməti ilə, gərginlik sırasında isə metalın suda hidratlaşmış iona çevrilməsinə sərf olunan enerjinin qiyməti ilə müəyyən olunur.

    Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasından aşağıdakı nəticələr əldə edilir:

1. Sırada metal nə qədər solda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha aktivdir, asanlıqla oksidləşir və qüvvətli reduksiyaedici xassə göstərir. Onun kationunun oksidləşdiricilik xassəsi isə zəif olur.

2. Metal nə qədər sağda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha az aktivdir, çətin oksidləşir. Onun kationu isə daha qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malik olur.

3. Sırada hər bir metal özündən sağda duran metalları onların duzlarının su məhlullarından və ya ərintilərindən sıxışdırıb çıxarır. Bu qaydaya su ilə qarşılıqlı təsirdə olan qələvi və qələvi-torpaq metalları, həmçinin səthində qoruyucu oksid təbəqəsi olan metallar (məsələn, Al) tabe olmur.

4. Sırada hidrogendən solda yerləşən metallar duru turşulardan (nitrat turşusundan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır; hidrogendən sağda yerləşənlər isə onu çıxara bilmir.

5. Gərginlik sırasında hər hansı iki metal arasındakı potensiallar fərqi nə qədər böyük olsa, onlardan düzəldilmiş qalvanik elementin e.h.q.-si də böyük olar.

Böyük ehtimalla bir çox insan qızılı ən bahalı metal hesab edirlər. Lakin qızıldan daha bahalı metallar və birləşmələr də var. 
Plutonium – 4 000 dollar
Məlum olduğu kimi, artıq insanlar bu radioktiv metal olmadan yaşaya bilmirlər. Məhz platinium evlərimizi qızdırır, şəhərlərimizi partladır və kosmosa raketləri göndərir. Daha dəqiq desək nüvə silahlarının, nüvə reaktorları üçün yanacaqların hazırlanmasında platiniumdan geniş istifadə olunur. Bu metaldan həmçinin kosmik cihazlar üçün enerji mənbəyi kimi də istifadə edilir. Uran filizindən plutoniumun hazırlanması çox xərc tələb etsə də, çox vacibdir.
Soliris – 17 000 dollar
Sloris dünyada ən bahalı dərman hesab olunur və çox nadir immun xəstəliyi - paroksismal nocturnal hemoglobinuria (gecə yuxusu zamanı qırmızı qan hüceyrələrinin məhv olması)nın dərmanı hesab olunur. Soliris ilə illik müalicənin qiyməti 409 500 dollardır. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayı az olsa da Alexion Pharmaceutical farmaseptik şirkətinin gəliri ilk il üçün 300 milyon dollardan çox təşkil edirdi.
Tritium – 30 000 dollar
Radioaktiv yüksək ağırlıqlı hidrogen kommersiya sahəsində istifadə də çox məşhurdur. Bu metaldan istifadə edərək qandalların, yaxud açarlıqların üzəri örtülür və bu zaman onlar qaranlıqda işıq saçırlar.
Almaz – təxmini 42 000 dollar
Şəffaf almazın karatının orta qiyməti 8000 dollar, mavi almazın qiyməti – 9500 dollar, sarı və çəhrayı almazın qiyməti isə təxminən 6000 dollardır.
Californium – 60 000 dollar
Daha bir radioaktiv izotop 1950-cı ildə süni yolla Kaliforniya Universitetində əldə olunub. Plutoniumdan fərqli olaraq bu metaldan daha humanist məqsədlər üçün istifadə edilir. Tibb sahəsində şişlərin şüa terapiyasında, elmi eksperimentlərdə isə nüvə parçalanmasında istifadə olunur. 
Regolith (Ay tozu) – 0,6 qramı 442, 500 dollar
Regolith tək Ayın deyil, atmosfersiz bütün planetlərində üst hissəsini örtür. Hətta Marsın da. Bu metal – ilmenit, anortit, olivin, piroksendən təşkil olunub ki, bunları Yerdə də tapmaq mümkündür. Lakin 1993-cü ildə Sotbie`s hərracında ümumilikdə 0,6 qram həcmində olan üç "Ay daşı" 442, 500 dollara satılmışdı.

                         QIZIL HAQQINDA 10 FAKT

Proto-Hind-Avropa mənşəyli bu sözün təcüməsi,  "sarı", "yaşıl" və ya  "parlaq" deməkdir.

Qızıl - nadir metaldır.

Yer kürəsinin bütün qitələrində qızıl yataqları qeyri-bərabər şəkildə yer qabığında yayılmışdır.

Qızıl 1064,43 Selsi dərəcədə əriyən, paslanmayan və istiliyi və elektiriki əla keçirdən metaldır.

Qızıl - ən qiymətli metallardan biridir. Bütün dünyada qızılın yüksək dəyərlə satılması və bundan gəlir götürülməsi hələ qədim zamanlardan başlamışdır. Buna baxmayaraq, Yer kürəsinin yer qabığında 80%-ə qədər qızıl ehtiyatının hələ də, çıxarılmamış qaldığı mütəxəssislər tərəfindən düşünülməkdədir.

Bu metalın 80%-i hələ də torpaqda gizlənir.

Dövriyyədə olan qızılın ümumi çəkisinin 75%-i, 1910-cu ildən sonra istehsal edilib.

20-ci əsirin tibbi araşdırmaları zamanı, qızılın "romatoid artrit" xəstəliyinin müalicəsində effektiv bir vaistə olduğu üzə çıxıb.

Qızıl - çox mütəhərrik və aktiv metaldır. Qızılın 28,35 qramında tikiş üçün lazım olan sap hazırlamaq istəsək, bu, kiçik ölçülü qızıldan 80 km-ə qədər uzana bilən sap hazırlmaq mümkündür.

 

Qızıl, baxmayaraq ki, qida üçün yararlı metal deyil, ondan Hindistanda qida kimi istifadə edirlər. Bundan əlavə, bəzi Asiya ölkələrində meyvə, qəhvə və çayın tərkibinə qıızlın tozunu əlavə edərək, müştəriyə bahalı içki  və desert kimi təqdim edilir.

Bu günə qədər tapılan qızıllar arasında ən böyük qızılın adı Nuggetsdir. 72 kq-lıq nəhəng qızıl parçasının diametri 31x 63,5 sm-dir. Xəzinəni tapan isə, avstraliyalı Con Deason və Riçard adlı iki nəfər olub. Bu nəhəng qızıl parçası 5 fevral 1869-cu ildə torpağın 5 santimetr dərinliyində aşkar edilib.

Tarixdə ən baha qızılın qiyməti, 2008-ci ilin mart ayında, iqtisadi böhran səbəbindən dünya bazarına çıxardılıb. Belə ki, qızılın 1 unsiyası (28,35qr) 1,000 dollara satılmışdır.

Tənnəzül dövründə, investorlar qızıl və gümüşlərə qoyduqları sərmayəni aktiv şəkildə itirirdi. "Dünya Qızıl Şurası"nın hesabatına görə, bu hal, 2009-cu ilin ikinci yarısından sonra dəyişdi və yenidən, qızılın qiyməti əvvəlki qiymət tarifinə qayıtdı.

Qızılın zərgərlikdə geniş istifadə edilməsinin səbəblərindən biri də, qızılın dəridə allergiya yaratmaması və paslanmamasıdır. Bundan əlavə, qızıl dərinin üst səthinə heç vaxt zərər yetirmir.

27 kv.sm-lik qızıl parçası, yarım ton ağırlığındadır. Ən böyük qızıl plitəsi isə, təxminən 200 kq ağırlığındadır.

Keçmiş dövrlərdə, Olimpiya oyunlarında qazanılan qızıl medalların tam tərkibi xalis qızıldan ibarət idi. Bu gün isə, Olimpiya oyunlarında təqdim edilən qızıl medallarının tərkibində, sadəcə 6 qram qızıl vardır.

Qədim misirlilər, qoyunun dərisindən istifadə edərək, dəniz mirvarilərini qızıl tozuna çevirə bilirmişlər. Bu sənət "Qızıl yolmaq" adlanmış və misirin qədim mənbələrində yazılmışdır.

Qədimdə ən ağır işlərdən biri, qızıl mədənlərindən qızıl çıxartmaq olub. Buna görə də, zərgərlik və bəzək əşyalarını hazırlanması üçün Misirdə və başqa quldarlıq cəmiyyələri inkişaf etmiş ölkələrdə, qızıllar qullar tərəfindən min bir əziyyətlə çıxardılırdı.

 

Hələ qədim vaxtlardan bu günə qədər qızıl insan fəaliyyətinin bir çox sahələrdə çox geniş istifadə olunur. Onu zərgərlik, maliyyə sektoru, sənaye və təsərrüfatın digər sahələrində istifadə edirlər.

Bu məqalədə biz sizə bu dəyərli metalın məşhur olmayan xüsusiyyətlərindən danışacağıq.

1. Qızıl o qədər nadir hallarda tapılır ki, dünya üzrə bir saat çıxarılan poladın həcmi tarix boyu çıxarılan qızılın həcmindən daha çoxdur. 2011-ci ildə 2,8 min ton qızıl çıxarıldı, hasilat üzrə liderlər ÇXR, Avstraliya və ABŞ-dır.

2. Dünya yaranandan müxtəlif hesablamalara görə 150-200 min ton arası qızıl hasil olunmuşdur ki, onlardan yalnız 10-15%-i itkiyə getmişdir. Bundan əlavə, gündəlik istehlak olunan qızılın ən azı 15%-i təkrar emaldan keçir. Bu da o deməkdir ki, sizin tarixi qızıl hissəciklərin ibartət qızl üzük və ya digər bəzək əşyası taxmaq ehtimalınız çox yüksəkdir.

3. Geoloqlar iddia edirlər ki, planetin bütün qızıl yataqları araşdırılıb və dəyərli metalın ümumi kütləsi 120-150 min ton civarında qiymətləndirilir.

4. Qızıl ən böyük ehtiyatı Yer kürəsinin nüvəsində yerləşir. Əgər nüvədə olan bütün qızılla Yer kürəsinin bütün səthini örtsəydik, onda qızıl təbəqəsinin qalınlığı yarım metrə çatardı.

5. Qızıl – çox elastik olmasına baxmayaraq, həm də ağır metaldır. Qızıl o qədər elastikdir ki, 1 qramlıq qızıl parçasından 3 km uzunluğunda məftil hazırlamaq olar. Eləcə də bu parçandan insan saçından 500 dəfə daha incə olan folqa hazırlamaq olar. Eyni zamanda qızıl o qədər ağırdır ki, tərəfi 37 sm olan qızıl kubun ağırlığı 1 tona bərabədir.

6. Dünyada ən böyük külçə Avstraliyada 1872-ci ildə tapılmışdır və o “Çoxdan gözlənilən səyyah” (Welcome Stranger) adını almışdır. O , çəkisi 70 kq olan 25´63 sm nisbətində böyük bir qaya parçası idi. Hazırda bu külçənin nominal dəyəri 4,5 mln dollara bərabər olardı.

7. Əgər yeniyetməlik dövründən ölənə qədər qızıl üzük taxsanız, onun qalınlığı iki dəfə azalacaq. Maraqlıdır ki, qızılla işləyən və ya sadəcə onu saxlayan bütün insanlarda çox az da olsa, qızıl hissəcikləri var. Bu hissəciklər daima qızldan ayrılır və insan dərisinə, paltarına yapışır və ya qızılın saxlanıldığı otaqda əşyaların üzərində toplanır. Əgər bu tip yerlərdə mebellərin üzündə istifadə olunan parçaları yandırsaq və daha sonra zərrəcikləri araşdırsaq onda kiçik qızıl hissəcikləri tapa bilərik.

8. Qızıl demək olar ki, kimyəvi reaksiyay girmir. Onu yalnız “Çar arağı” (bu xlorid və nitrat turşusundan ibarət xüsusi qarışıqdır) həll etmək olar. Bundan əlavə qızıl sianlı kalium və ya natriumdan ibarət qələvi məhlullarda həll ola bilir.

9. Xalis qızıl (999 əyar) o qədər kövrəkdir ki, ondan hazırlanmış məmulatlar öz formasını saxlaya bilməz. Zərgərlik əşyalarını qızılın digər metallarla xüsusi qarışıqlarından hazırlayırlar. Qatışıqda qızılın xüsusi çəkisisi əyarı müəyyən edən əsas amildir. Məsələn, 585 əyar dedikdə, 1 qramda 0,585 mq qızılın olduğu nəzərdə tutulur.

10. Hazırki dövrdə qızılın dünya bank ehtiyatı 32 min ton həcmində qiymətləndirilir. Əgər bütün bu qızılı bir yerdə qarışdırsaq onda tili 12 metr olan kub alınacaq. Ən iri qızıl ehtiyatına ABŞ (8,1 min ton), Almaniya (3,4 min ton), Beynəlxalq Valyuta Fondu (2,8 min ton) malikdir.

Gümüş haqqında bilmədiklərimiz
Keçmişdən bu günə doğru zehininizdəki inkişaf müddətini izlədiyinizdə, hərəkət edən kiçik orqanizmlərin meydana gətirdiyi böyük bir orqanizm görürsünüz. Məsuliyyət şüuru, paylaşma, məlumatların ötürülməsi üzərindəki həssaslıq və bir-birini dəstəkləyən insanlar görürsünüz; çünki əslində cəmiyyətlər fərdlərdən deyil, fərdlər cəmiyyətlərdən ibarətdir. Siz cəmiyyəti makroorqanizm kimi sağlam şəkildə yerbəyer etsəniz, mikro səviyyədə də fərdlər hər istiqamətdən inkişafın potensialını məcburi hiss etməyə başlayır. 
Bu ümumi vəziyyətin xülasəsində sonra, sadəgörünən hər vəziyyətin arxasında, həqiqətən sorğulağa cəsarəti olub, dərk etməyə çalışanlar üçün hörümçək toruna çevrilən həqiqətləri çatdırmaq qərarına gəldi.İndi sizə bir az gümüşdən bəhs edək. 
Gümüş əslində bizə açıq-aydın izah edilmədiyi halda, olduqca faydalı və inkişafa aparan xüsusiyyətləri olan elementdir. Biz köhnə insanlara geridəqalmış dediyimiz halda, onlar bəzi şeylərdə bizdən çox irəlidə olmağı da bacarıblar. Məsələn, keçmişdə məhz gümüşü tibbdə geniş istifadə edir, bu elementi səhiyyənin bir parçası kimi qəbul edirdilər. Bəs belə olduğu halda, müasir dövrdə niyə bu qədər xəstəliklərdən xilas ola bilmirik? Üstəlik də, hər il yeni xəstəliklər peyda olur və bütün dünya bu xəstəliklərə qarşı mübarizə üçün milyonlar xərcləyir. 

Gümüşün faydaları Julius Caesar dövründən bəri bəllidir. Romalılar kiçik gümüş parçalarını yanıqları, kəsikləri və yaraları müalicə etmək üçün, yunanlar su və şərab qablarını bakteriyalardan təmizləmək üçün istifadə edərdilər. Bundan əlavə, Roma İmperiyası dövründə yalnız gümüş qablarda su daşıyan əsgərlərə döyüşə getməyə icazə verilirdi, çünki Romalılar gümüş qabların suyu təmiz və saf tutduğunu bilirdilər. 14-cü əsrdə Avropanın mərkəzində əhalinin 25 faizi vəbadan ölmüşdü, yalnız qaraçılar bu fəlakətdən can qurtara bilmişdilər. Qaraçıların müalicə məqsədiylə gümüşü kiçik hissəciklərə ayırıb, açıq damardan bədənlərinə yeritdikləri bəlliydi. Hissəciklər qan dövranı sayəsində bütün bədənə yayılıb bakteriya və virusları yox edirdi. Bəzən bu hissəciklərin lazım olduğundan çox olması səbəbiylə qaraçıların çoxu argyria xəstəsi olmuşlar. 

Həkimlər gümüşün faydalarını bilir və buna görə də, xəstələrinə daha sağlam olmaq istəyirlərsə, gümüş qablarda, gümüş çəngəl-bıçaq-qaşıq istifadə edərək, yemək yemələrini tövsiyə edirdilər. Bəzi insanlar körpələrinə sormaq üçün gümüş qaşıq verməyə başlayıb. “Ağzında gümüş qaşıqla doğulmaq” deyimi də məhz buradan gəlmişdir; çünki bunu o zamanlarda zəngin ailələr bilirdi və zəngin uşağı olmaq, yəni doğuşdan şanslı olmaq mənasında istifadə edilən bu deyim burdan törəmişdir. 

Dr Henry Crookes 1900-cü illərin əvvəlində gümüşü bir çox xəstəliyin müalicəsində istifadə etmişdir. Elmi işləri nəticəsində mövcud heç bir mikrobun kolloid gümüşə 6 dəqiqədən çox dözə bilməyəcəyini müəyyən etmişdir. Dr J.Mark Hovel British Medical Journal’da kolloid gümüşün virusların məhv edilməsində xüsusilə təsirli olduğunu raport edib. 

İkinci Dünya müharibəsi əsnasında penisillin kəşf edildi və sintetik olaraq istehsal edildi. Beləcə tibbdə patenti alınmış sintetik dərmanlarla böyük dərman firmalarını çox varlı edən yeni bir dövr başlandı. Təbiətdə olan heç bir şeyə görə isə patent almaq mümkün deyildi, ona görə də gümüşün faydalarından varlana bilməyənlər bunu hər yolla insanlara unutdurmağa çalışırdılar. 
Gümüşün ilk antibiotik maddə olduğu güman edilir. Müəyyən bir dövr ərzində gümüş metal yarpağı bir sarğı bezi olaraq istifadə edilmişdir. Bu gün gümüş, demək olar ki, infeksiya idarəsinin kritik olduğu hər yerdə, bandajlardan yanıq müalicəsində istifadə edilən dərmanlara qədər səhiyyə məhsullarında çox geniş spektrdə antimikrob özəlliyinə görə istifadə olunur.Amerikadakı doğulan uşaqlara, doğuşdan dərhal sonra gümüş tərkibli göz damlaları gözdə meydana gələcək infeksiyaları qarşısını almaq üçün tökülür. 
Gümüş 95 faizdən daha çox nisbətdə infraqırmızı əks-yansıtmaya malikdir. Gümüşlə təmas edən radioaktiv enerjinin 95 faizi geri yansıyacaq. Yəni gümüş radiasiyaya qarşı təsirlidir. 
450 cür bakteriyanın DNT-sini pozaraq yox edə bilir. Sədəf, şəkər, qaşıntı, ayaq qoxusu kimi bir çox narahatlığa da müsbət təsir göstərir. Yeni hüceyrələrin çoxalmasını dəstəkləyərək yaraların yaxşılaşmasını sürətləndirir. Kolloid Gümüşün HİV virusunu bir neçə dəqiqə içində yox etdiyi ilə əlaqədar araşdırma isə, Dr Xiaojian Yao tərəfindən “Nanotexnologiya 2012 International Journal” da nəşr edilsə də, buna baxmayaraq heç bir şey edilmədi. 

İçərisində gümüş ion saxlayan tək qida qozdur. Bu məlumatlara baxsaq yeməli olduğumuz ən əsas qida qozdur və buna qarşı laqeyd olmaq olmaz. 
Həkimlərin əsasən gümüş suyunu gözardı etmə səbəbi yenə də kapitalist dünya quruluşuna söykənir. 1906-cı ildə bütün böyük dərman şirkətlərini satın alan John D. Rockefeller koloidal gümüşün dərman satışlarının qarşısında maneə meydana gətirəcəyinin fərqində idi. Bu səbəblə Jude Abraham Felxner-in köməyi ilə Amerikadakı bütün tibb fakültələrində gümüş suyu mövzusunun araşdırılmayacağı və bu təlimata uyğun gəlməyən bütün professorların lisenziyalarının əlindən alınacağını bildirmişdi. İşin maraqlı tərəfi isə budur ki, Rockefeller özü ailəsinin heç bir zaman dərman istifadə etməsinə icazə verməmişdi. 

Elmi fantastika dünyasına baxsaq, qarşımıza içinə girdiyiniz zaman bir anda bütün xəstəliklərimizi yaxşılaşdıran və bizi uzun müddət yaşadan sandıqlar çıxır. Yaxşı, bu sandıqlar gümüşdən düzəldilmiş ola bilər? Daha da inkişaf etdirilmiş, içərisində bakteriyalar dünyasından meydana gəlmiş, gümüş örtüklü mini bir laboratoriya indiki vaxtda kimlər üçünsə tikilmiş ola bilər? Bizdən gizlənən bir çox həqiqət varsa, bunların da tikilmiş olması mümkündür. Bizə göstərilənləri deyil, göstərilməyənləri görməyə çalışdıqca əslində necə bir nizamda yaşadığımızı görmək bütün bu ədalətsizlikləri dəyişmək üçün bizə daha da böyük səbəblər verməlidir. Dünyamızı yaşanılası bir yer etmək üçün əl-ələ verib, dəyərimizin fərqində olaraq çalışmalı və sorğulamalıyıq. 

 

Alüminium

Alüminium (Al) – D. İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 13-cü element. adı latın alumen sözündəndir – zəy (alüminium – kaliumun ikiqat sulfatı KAl(SO4)2×12H2O) adlanırdı; onlar parçaları boyayarkən rəngab kimi istifadə olunurdu. Latınca adı ehtimal ki, yunan alme – “rassol, duz məhlulu” sözündəndir. Qəribədir ki, İngiltərədə “alüminium” – aluminium, ABŞ-da isə aluminum yazılır. ^[1] Alüminium ilk dəfə Danimarka fiziki Hans Ersted tərəfindən 1825–ci ildə boksitdən alınmışdır. O, gümüşü – ağ rəngli yüngül metaldır. (Sıxlığı 2,7 q/sm3 ). Korroziyaya davamlıdır, Cu, Si, Mg, Mn, Zn və Ni –lə əmələ gətirdiyi ərintilər (maqnal, duralüminium, elektron, silümin və s.) yüksək mexaniki davamlılığa malikdir. Bu səbəbdən təyyarə, avtomobil və elektrotexnika sənayesində və digər sahələrdə geniş işlənir. Alüminium sənayesi üçün əsas xammal boksitdir.

Qısa geokimyəvi səciyyəsi və mineralogiyası]

Alüminiumun bir izotopu vardır 27AL Klarkı 8, 05% -dir. Endogen proseslər nəticəsində alüminium qələvi nefelinlərdə, leysitlərdə və anortozitlərdə toplanır. O, habelə turş vulkanik süxurların hidrotermal metasomatizmə uğraması – alunitləşməsi nəticəsində də konsentrasiya əmələ gətirir. Alüminiumun istehsalı üçün xüsusən boksit əhəmiyyətlidir. Mineral tərkibinə görə boksitlər diaspor, bömit, hidrargillit və qarışıq (adları çəkilən iki-üç minerallardan ibarət) olur. Ellüvial yatımda onlar alüminiumlu lateritlər və ya laterit boksitləri adlanır.

Dünya ehtiyyatı və yataqları

1980-ci ildə ilin əvvəli üçün inkişaf etmiş kapitalist ölkələrin və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ümumi boksit ehtiyatı 21,8 mlrd t, o cümlədən müəyyən edilmiş ehtiyat 12,6 mlrd t, təşkil edilmişdir. 1979-cu ildə 71,9 mln t boksit filizi istehsal edilmişdir. İri boksit yataqlarının xeyli hissəsi inkişaf edən ölkələrin Avstraliya, Macarıstan, Qvineya, Kamerun, Braziliya, Yamayka, Hindistan, Qayana, Surinam, Yunanıstan payına düşür. ABŞ –da nefelinli siyenitlərin laterit aşınması nəticəsində əmələ gəlmiş aşağı eosen yaşlı Arkanzas yatağını göstərmək olar. Platforma tipli boksit yataqları ümumi ehtiyatın 87, 6% ni geosinklinalların boksitləri isə 12, 4% ni təşkil edir. Boksit filizlərinin ehtiyatına görə Qviney dünyada birinci yerdə durur (8, 3 mlrd. t) Burada Boks, Fria, Kindiya, Tuke, Pite-Libe və Dibola kimi boksid rayonları böyük əhəmiyyət daşıyır. Afrikada iri boksit yataqları Qaiadır (400 mln. t) Avtraliyada ümumi boksit ehtiyatı 4, 4 mlrd. tondur. Amerikada Braziliyanın boksit ehtiyatı (2, 25 mlrd t) böyükdür. Avropada ən çox boksit ehtiyatına malik olan ölkə Yunanıstandır. Burada Parnas – Kiona yatağı xüsusən əhəmiyyətlidir. Fransanın boksit yataqları Aralıq dənizinin sahili boyunca zolaq şəklində 400 km uzanır.

Araşdırmalar göstərib ki, alüminiumla Alsgeymer xəstəliyi arasında əlaqə var

Son araşdırmalar göstərib ki, alüminiumdan hazırlanmış qablar çox ziyanlıdır. Ekspertlərin fikrinə görə, bu qablar insanların, xüsusilə uşaqların sağlamlığına ciddi ziyan vura bilər.

Belə ki, araşdırmalar göstərib ki, allüminium qablar İQ səviyyəsinin düşməsinə və ürək-damar sistemində pozulmaların inkişafına səbəb ola bilər.
Bundan əvvəlki araşdırmalar göstərib ki, alüminiumla Alsgeymer xəstəliyi arasında əlaqə var. ABŞ alimləri 10 müxtəlif ölkədə istehal olunmuş alüminium qabların tərkibini yoxladıqdan sonra belə nəticəyə gəliblər ki, bu növ qablarda bişirilmiş qidaya alüminiumdan əlavə digər toksiki maddalər keçir və sonra insan orqanizminə daxil olur. Orqanizmdə toplanaraq bu maddələr müxtəlif pozulmalara səbəb olur.

Alimlər alüminium qablarından imtina etməyi, daha ekoloji qablara (poladdan, şüşədən və s. hazırlanmış) üstünlük verməyi tövsiyə edirlər.

 

Mis

Mis (Cu) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 29-cu element.

Misin ən əhəmiyyətli istifadə sahəsi, elektrik-elektronik sənayesidir. Elektrik keçiriciliyi çox yüksəkdir. Metal pul və silahistehsalında istifadə edilən metal tərkibinin böyük əksəriyyəti misdən ibarətdir. Digər ərintiləri də, zərgərlikdə və bürünc heykəltaraşlığında istifadə edilir. Bürüncdə mis tərkiblidir. Kənd təsərrüfatında, su yosunu öldürücü (alqasit) olaraq istifadə edilir. Şəkərlərlə edilən analitik kimya testlərində istifadə edilən Fehlinq məhlulu kimi müxtəlif kombinasiyalar də mis tərkiblidir. Bitkilərdə misin miqdarı 0,001-dən 0,05%-ə (kütlə ilə) qədər dəyişir və bitkinin növündən və misin miqdarından asılı olur. Bəzi tərəvəzlərdə və meyvələrdə mis 30-230 mq-a qədər olur. Xlorofilin əmələ gəlməsi üçün mis istənilən bitkiyə lazımdır və onu başqa element ilə əvəz etmək olmaz. Bitkilərdə misin fizioloji rolu fermentativ proseslərdə aktivator kimi və ya misə malik fermentlərdə iştirakı ilə əlaqədardır. O, nəfəsalmanın intensivliyini gücləndirir, askarbin turşusunun oksidləşməsini katalizləşdirir, nitrat azotunun asimiliyasiyası və atmosfer azotunun fiksasiyasını təmin edir.

Mis bitkilərin hormonal balansının tənzimlənməsində iştirak edir: fenol təbiətli inkişaf inhibitorlarının miqdarına tənzimləyici təsir edərək mis bitkilərin polimerizasiyaya davamlılığını artırır. O, həmçinin quraqlığa, şaxtaya və istiyə davamlığı da artırır. Mis çatışmadıqda bitkilərdə böyümə və çiçəklənmə ləngiyir, xloroz, turqozun itməsi, solma müşahidə olunur. Kəskin mis çatışmazlığı olduqda dənli bitkilərdə yarpaqların kənarları ağarır, sünbül inkişaf etmir, meyəvlilərdə qurubudaqlılıq əmələ gəlir və bitki məshulsuz ola bilir. Mis kuporosu məhlulunu qızılgül, cavan alma ağaclarının qanadlarına çilədikdə şaxtaya davamlılıq artır.

Torpaqda mis artıq miqdarda olduqda kaliforniya laləsinin böyüməsi 2 dəfə azalır, rəngi isə göyümtül-tünd göy olur, qızılgülün qanadlarında qeyri-normal quruluşlu yarpaqlar əmələ gəlir, gülün ləçəkləri isə mavi və hətta qara olur. Heyvanlar arasında mis ilə daha çox zəngin olanlar bəzi onurğasızlardırlar. Mis onlarda hemosianinlərin-hemolimfaların nəfəsalma piqmentlərinin tərkibinə daxildir. Hemosianinlər orqanimzdə oksigen nəqlini həyata keçirirlər. (molyuskalarda və xərçəngəbənzərlərdə, 0,5-026% mis olur). Oksidləşmiş hemosianinlər göy rəngli, reduksiya olmuşlar isə rəngsiz olurlar. İnsan orqanizmində 80-150mq mis olur, həm də onun miqdarı qara ciyərdə 5mq %-dən, sümüklərdə 0,7mq %-ə qədər, qanda 100mkq %-dən, onurğa beyni mayesində 10mkq%-ə qədər dəyişir. Hər gün biz qida ilə 3,5 mq mis qəbul edirik ki, onun da yalnız 30%-i orqanizm tərəfindən mənimsənilir. Qida ilə orqanizmə daxil olaraq mis bağırsağa sovrulur, qan zərdabının zülalı ilə əlaqələnir (albumin ilə), sonra qara ciyər tərəfindən udulur, oradan seruloplazmin (qanın qlobulyar zülalı) tərkibində qana qayıdır və orqanlara və toxumalara daşınır. Seluloplazmin qanyaratmada, misin misli zülalların (məsələn, sitoxromoksidara) sintezi yerinə çatdırılmasında iştirak edir.

Dəmir kimi mis də qanın normal tərkibinin saxnılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Qanda misin miqdarının artması dəmirin mineral birləşmələrinin üzvi birləşmələrə çevrilməsinə səbəb olur, qara ciyərdə toplanmış dəmirin hemoqlobin sintezində istifadəsini stimullaşdırır. Mis həmçinin ürəkdə, beyində, böyrəklərdə , əzələ və sümük toxumalarında toplanır, sümük beyninin qan əmələgətirmə funksiyasını stimullaşdırır, xolisterinin miqdarına nəzarət edir. Misin kiçik dozaları karbohidratlar (qanda şəkərin azalmasına), mineral maddələr (qanda fosforun miqdarı azalır) mübadiləsinə təsir edir. Əlavə olaraq o, sümükləri möhkəmləndirir, qanın qırmızı və ağ hüceyrələrinin əmələ gəlməsini gücləndirir, immun funksiyasını təmin edir, kiçik uşaqların böyüməsinə kömək edir və revmatoit artritinin müalicəsi üçün başlıca vasitədir.

Mis çatışmazlığı qandaşıyıcı damarların destruksiyasının, sümük sisteminin xəstələnməsinə, şiş xəstəliklərinin yaranmasına gətirib çıxarır, heyvanlarda dəmirin sovrulması və istifadəsi azalır ki, bu da ishal və halsızlıq ilə müşayət olur ki, bu da anemiyaya səbəb olur.

Mis ilə zəhərlənmə anemiyaya, qaraciyərin xəstələnməsinə, vilson xəstəliyinə səbəb olur. Misin sorulması və çıxarılmasının incə mexanizmi sayəsində insanda zəhərlənmə nadir hallarda baş verir. Lakin, artıq miqdarlarda mis qusmaya səbəb olur, ümumi zəhərlənmə baş verə bilir (ishal, nəfəs almanın və ürək fəaliyyətinin zəifləməsi, boğulma, komatoz vəziyyəti). Misin zəhərlilik dozası 250mq-dan çoxdur.

Misin orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır.

Bitki mənşəli məhsullar: qoz, fındıq, araxis, kartof, qarğıdalı, paxlalılar, gicitkan.

Heyvan mənşəli məhsullar: yumurta sarısı, qara ciyər, süd, turş süd məhsulları (kefir, prostokvaşa, yoqurt), dəniz məhsulları.

Misin daha çox məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

CuSO4∙5H2O –– mis kuporosu, mis (II) sulfatın kristal hidratı.

(CuOH)2CO3 – mis hidrokarbonat, malaxit.

CuFeS2 –– xalkopirit

Mis çox qədimdən məlum olan 7 metaldan biridir (təmiz metal və qalay ilə ərinti bürünc kimi).

Bəşər tarixinin bütöv bir dövrü bürünc və ya mis əsri adlanır. Onun adı Kipr adasının coğrafi adındandır. (Latın dilində Cuprum Kipr deməkdir. Mis filizlərinin çıxarıldığı yerdir).

İnsan orqanizmində mis atomlarının sayı 1,0∙1021, bir insan hüceyrəsində isə 1 ∙ 107 ədədidir.

Tibbdə CuSO4∙5H2O mikrob əleyhinə və dağlayıcı vasitə kimi istifadə olunur. Misli preparatlar dayaq- oynaq aparatının xəstəliklərinin profilaktikası və müalicəsində istifadə olunur.

Mis kuporosu CuSO4∙5H2O məhlulu kənd təsərrüfatında istifadə olunur. O, həmçinin toxumlarda kif göbələklərinin sporlarını məhv edir.

Malaxit mineralı gözəl tünd yaşıl bəzək daşıdır, misin əsasi karbonatıdır (CuOH)2CO3