Təsirsiz qazlar

Təsirsiz qazlar

VIII qrup elementləri təsirsiz qaz adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini elektronla doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna görədə onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. Helium(He),Neon(Ne),Arqon(Ar),Kripton(Kr),Ksenon(Xe) və radioaktiv Radon(Rn) təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər.

Helium (He) – D.İ.Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 2-ci elementdir. Rəngsiz, iysiz, dadsız, zəhərsiz, inert monoatomik qazdır, cədvəldə təsirsiz qazlar yarımqrupunda ilk elementdir. Helium bütün elementlər arasında ən aşağı qaynama və ərimə temperaturuna malikdir. Onu, yalnız 25·10⁵ Pa təzyiq altında bərk hala keçirmək olur.

 Bilirsinizmi????
Helium qazı necə insanın səsini incəldir?

İçinə helium çəkən insanların səsləri çox gülməli şəkildə incə çıxır. Bunun arxasında duran səbəb nədir? Bu hal, səsin helium içində daha sürətli hərəkət etməsindən yaranır.Bunun səbəbi də qazlar içindəki səsin sürətinin, qazın sıxlığı ilə tərs mütənasib olmasıdır. Helium da havadan çox daha az sıxlıqlı bir qaz olması səbəbindən (uçan balonları fikirləşin) helium içində səsin sürəti havadakına görə bir neçə qat daha çoxdur.
Səs tellərini hava yerinə heliumun titrəməsi və səsin helium içində daha sürətli olması səbəbi ilə, insanın səsi daha tez bir şəkildə çıxar. Onsuzda, alınan helium, təkrar verildikdən sonra bu səs incəlməsi tez təsirini itirər. Bənzər şəkildə zəhərsiz olan SF6 qazını sormanız vəziyyətində isə, bu dəfə bu qazın havadan 5 qat daha sıx olması və bu niyyətlə səsin SF6 içində havadakından çox daha yavaş getməsinə görə bu dəfə insan səsi qalın çıxır. Ancaq bunu yoxlamaq istəsəniz sonrasında etməniz lazım olan vacib birşey var ki,SF6-nın havadan ən azı 5 qat daha sıx olmasından dolayı, ciyərlərdə qalmaması üçün dərin-dərin nəfəs alıb vermək lazım gəlir (Heliuma görə səs dəyişikliyinin daha uzun çəkməsinin səbəbi də budur). Unutmayın, CO2 də zəhərli deyil amma oksigen yerinə başqa bir qaz udmaq , zəhərli olmasada bu dəfə oksigensizlikdən dolayı narahat olmağınıza səbəb ola bilər.

Neon (Ne) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 10-cu element. Ağla gələn ilk istifadə sahəsi rəngli reklam işıqlandırmaları olsa da; yüksək gərginlikli göstəricilərində, Paratoner, dalğa metr balonlarında və televizorların elektron şüa borularında da neon qazından istifadə edilir. Qaz lazerlərinin istehsalında, helyumla birlikdə istifadə edilir. Maye neon, dövrümüzdə ticari olaraq əldə edilir və soyuducuda olaraq istifadə edilməkdədir.

Arqon (Ar) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 18-ci element. O, nəcib qazdır, 1894-cü ildə havadan ingilis fiziki Con Uilyam Rele (1842-1919) və şotland kimyaçısı Uilyam Ramzay tərəfindən ayrılmışdır. O, heç bir maddə ilə reaksiyaya girmir və buna görə də bu adı almışdır, yunanca argos - “fəaliyyətsiz”. Bu adı kimyaçı X.C.Madan təklif etmişdir. O, 1894-cü ilin avqustun 13-də Oksfordda Britaniya elmə dəstək assosiasiyasının iclasına sədrlik edirdi və həmin iclasda Reley və Ramzay yeni qazın kəşfi haqqında məlumat verirdi. 1904-cü ildə Uilyam Ramzay arqon və digər təsirsiz qazları kəşf etdiyi üçün kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb, fizik Con Uilyam Strett (lord Reley) həmin ildə mahiyyətcə eyni kəşfə görə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb. Elektrikli işıqlandırma lampalarında və fluoressensiya balonlarda istifadə edilir. Elektrik arxlarıyla edilən kəsici və qaynaq əməliyyatlarında, həmçinin, silikon və germanium kristallarının istehsalında qoruyucu soyqaz olaraq istifadə edilir. Titan və bənzəri reaktiv elementlərin əldə edilməsində rol oynayır. Radiasiya səviyyələrini ölçən Geiger sayğaclarında da istifadə edilir.

  

Kripton (Kr) – D.İ.Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 36-cı element. Fotoqrafiyada istifadə olunan bəzi flaş lampalarınınistehsalında istifadə olunur. Floresan lampalarda və dalğa boyu standartı olaraq ultrabənövşəyi (UB) Lazer də istifadə edilir. Kripton-85 izotopu, müxtəlif qatların tərkibinə yerləşdirilərək, kimyəvi təhlillərdə istifadə olunur.

Ramzay arqon və heliumun kəşfindən sonra onların dövri sistemdə yerləşməsi qanunauyğunluğu haqqında sual ilə üzləşdi. Mendeleyev metodundan istifadə edərək (“müəllimimiz Mendeleyevin yolu ilə” deyə Ramzay yazırdı). O yeni qazları atom kütlələrinin artımı ilə digər elementlərin qonşuluqlarında yerləşdirdi. Bu zaman aydın görsəndi ki, helium və arqon arasında boş xana qalır. Arqondan aşağıda, brom və rubidium arasında və daha aşağıda yod və sezium arasında da boş yerlərqalırdı, bu fakt isə dövri sistemdə təsirsiz qazların ayrıca qrupa malik olması ehtimalını düşündürürdü. 1897-ci ilin payızında Ramzay elmi işçilərin Britaniya assosiasiyasının kimyabölməsinin prezidenti kimi Torontoda hesabat ilə çıxış etməliydi. Hesabatın mövzusunu Ramzay “hələki kəşf edilməmiş qaz” adlandırırdı və bu mövzu haqqında çıxış edərkən öz cədvəlini nümayiş etdirirdi. Ramzayın çıxışı tədqiqatçıları müxtəlif mineral və mineral sularda kəşf olunmayan qazları tapmağa sövq etdi, amma yeni qazı kəşf etmək sevinci bir daha Ramzayın payına düşdü. 1898-ci ildə Ramzay assistenti Travers ilə spektroskopik metod ilə arqon nümunəsində özü tərəfindən ehtimal edilən qazlardan biri aşkar edildi. Sonra isə bu qazı daha təmiz şəkildə maye havanın buxarlanması yolu ilə ayırdı.       Yeni qaz kripton (yun: gizli, məxfi) adlandırıldı.
 Kripton( lat. Kryptonum), Kr Mendeleyevin dövri sisteminin VIII qrup elementi təsirsiz qazlara aid edilir, atom nömrəsi 36, atom kütləsi isə 83.80-dır. Yer kürəsində əsasən atmosferdə rast gəlinir. Atmosferdəki kripton 6 sabit izotopun 113 qarışığından ibarətdir. Bu izotoplardan ₈₄Кг (56,90%) izotopu üstünlüyə malikdir.

 Adi şəraitdə 1 m³ havada təxminən 1 sm³ Kripton vardır. Kripton rəngsiz və iysiz biratomlu qazdır. 0°C və 100 kN/m² (760 mm.c.st.) şəraitdə sıxlığı 3.745 q/l, ərimə temperaturu 157.1°C, qaynama temperaturu isə 153.2°C-dir. Bərk halda Kripton kubik kristallik qəfəsə malikdir. 1961-ci ildə ksenon-flüorid sintez edildikdən sonra müəyyən edildi ki, kripton da kimyəvi reaksiyaya daxil olur. Demək olar ki, kriptonun flüor ilə qarşılıqlı təsiri nəticəsində (məsələn, elektrik boşalması zamanı) ancaq aşağı temperaturlarda dayanıqlı olan KrF₄ və KrF₂flüoridlər əldə etmək olar. Ba(OH)2 məhlulunun KrF₄-ə təsiri nəticəsində barium kriptonat BaKrO₄ əldə edilmişdir. Digər inert qazlar kimi kripton da qarışıq birləşmələr əmələ gətirir: Kr×6H₂O, Kr×3C₆H₅OH və s.

 Kriptonu havanın ayrılması yolu ilə əldə edirlər. Əsasən elektrovakuum texnikasında tətbiq edirlər. Kripton ilə boşalmış borularda elektrik cərəyanının keçirilməsi ağ işıqlanma ilə müşahidə edilir.

Ksenon (Xe) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 54-cü element. Ksenon havanın daimi komponentləri arasında ən nadiridir. Həmin qrupun elementi olan arqonun hər 100000 atomuna bir ksenon atomu düşür. Amma Yer atmosferi o qədər böyükdür ki, onun tərkibində 2 milyard ton ksenon var. Ksenonun 9 stabil nuklidləri var. Yalnız qalayın nuklidləri bir ədəd çox olub 10-dur. Uran minerallarında ksenonun 133Xe və 135Xe əlavə nuklidləri var. Havadan ksenonun alınması böyük əmək və enerji məsrəfi ilə əlaqədardır. O, yalnız qızıldan 2.5 dəfə ucuz və 25 dəfə gümüşdən baha başa gəlir. Ksenon 1898-ci ildə kəşf olunmuşdur və kəşf olunduqdan keçən birinci 64 ildə onu təsirsiz qaz hesab etmişlər (VIIIA qrupun dörd daha yüngül elementlərinə oxşar olaraq). Keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində amerika kimyaçısı P.D.Bartled ona diqqət yetirdi ki, ksenon atomunun ionlaşma enerjisi elədir ki, güclü oksidləşdirici ondan elektron qopara bilər. Bu ideya təsdiq olundu; alimlər ksenonun (I) birinci kimyəvi birləşməsini ala bildilər:

Xe + PtF₆ = Xe[PtF₆]

Sonrakı tədqiqatlar ksenonun onlarca birləşməsini almağa imkan verdi (flüoridləri, oksidləri, turşuları və onların duzları).

Alimlər ksenonun ağrı kəsici və ümumi narkoz üçün istifadə üsulunu işləyib hazırlamışlar.

Radon (Ra)- D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 86-cı element. Radonun başlıca mənbəyi torpaq, tikinti materialları və yeraltı mənbədən olan sular hesab olunur. Quruda onun fon konsentrasiyası 10 Bk/m3 təşkil edir. Bk – bekkerel – radioaktivlik ölçüsü olub, 1 dəqiqə ərzində radioaktiv parçalanmanın sayıdır, 1 Bk 1 saniyə ərzində bir radioaktiv parçalanmaya uyğun gəlir. Radonun mənzilə əsas daxil olma yolu – binanın özülünün (bünövrəsinin) altından onun infiltrasiya olunmasıdır, o, özüldə olan çat və yarıqlarla, həmçinin zirzəmi və divarlardan sızılaraq keçir. Mənzilin daxilində radonun konsentrasiyası adətən açıq sahədəkindən yüksək olur, odur ki, insan orqanizminə onun əsas hissəsi, havası yaxşı təmizlənməyən mənzillərdə daxil olur. Radon mənzillərdə tikinti materiallarından, dağ süxuru və qruntdan hazırlanmış döşəmə, divar və tavandan, həmçinin mənzildəki materiallarından, sudan və yandırılan yanacaqdan toplanır. Radonun miqdarı tikinti materiallarının xassəsindən və ərazinin geoloji xüsusiyyətindən asılıdır. Radonun konsentrasiyası, xüsusən havası yaxşı dəyişilməyən evlərin birinci mərtəbəsində kürsülü və zirzəmi mənzillərdə yüksək olur. Rütubətlik radonun ayrılmasını artırır. Belə şəraitdə yaşayan insanların başlıca olaraq ağciyərlərinin şüalanma dozası yüksək olur. BMT-nin atom radiasiyasının təsiri üzrə Elmi Komitəsinin məlumatına əsasən çoxmənzilli beton binalarda, ayrıca tikilmiş beton evlərdə, kərpic və taxtadan tikilmiş çoxmənzilli və tək binalarda radonun konsentrasiyası orta hesabla 50, 130, 20, 30 və 10-30 Bk/m3-a çatır, bu isə fon göstəricidən (10 Bk/m3) xeyli artıqdır. Əhalinin radonla və onun törəmə məhsulları ilə inhalyasiya hesabına şüalanma dozası əksər hallarda digər təbii və süni mənbələrdən ümumi şüalanma dozasının 50%-ni təşkil edir. Təbiətdə radona başlıca olaraq iki əsas izotop – radon – 222 (uran – 238-in parçalanma məhsulunun əmələ gətirdiyi radioaktiv sırasının üzvü) və radon – 220 (torium – 232-nin parçalanma məhsulu) şəklində rast gəlinir. Radon – 222, radon 220 ilə müqayisədə 20 dəfə artıq şüalanma dozasında iştirak edir.  Açıq havada radonun miqdarının sutkalıq tərəddüdü 1-dən 100 Bk/m3 arasında olur, həm də yüksək təzyiqdə və açıq (buludsuz) havada, xüsusilə gecə və səhər saatlarında onun konsentrasiyası maksimuma çatır. Atmosfer havası hesabına radon 13%-ə qədər daxil ola bilər.  Mənzil daxilində radonun miqdar səviyyəsi binanın altındakı qruntun növündən, evin və tikinti materialının tipindən, mərtəbədən, ventilyasiyanın mövcudluğundan, mənzildə döşəmənin hündürlüyündən və s. asılıdır.

 

Radonun əhalinin sağlamlığına təsiri.

MAİR-in verdiyi qiymətə əsasən radon I qrup kanserogenə aiddir. Əsas kanserogen təsir α - aktiv törəmə palonium 214Po və polonium 218Po-dən baş verir. Bu parçalanma məhsulları çox xırda bərk hissəciklərdə möhkəmlənə və beləliklə, ağciyərlərdə çöküntü verə bilər. İstehsalat şəraitində radonun təsiri nəticəsində ağciyərlərdə xərçəngin inkişafı riski Çexoslovakiya, ABŞ, Kanada, İsveç, Fransa, Böyük Britaniya, Norveç, Çin və Avstraliyada müxtəlif əhali qrupları arasında aparılan tədqiqatlarla təsdiq edilmişdir. Habelə 68000 nəfər dağ-mədən işçiləri arasında ağciyər xərçəngindən 2700 ölüm hadisəsi qeydə alınmışdır. Ağciyər xərçəngi xəstəliyinin çox olması ilk dəfə Almaniya və Çexiyada havada radonun yüksək miqdarı şəraitində işləyən mədən şaxtaçıları arasında qeydə alınmışdır. Ölüm hadisələrinin 50%-dən çoxunun (60-80%) səbəbi ağciyər xərçəngi olmuşdur. Bu xəstəlik faktiki olaraq, gözləniləndən 30-50 dəfə artıq olmuşdur. Ağciyər xərçəngindən ölənlərin yaşı əsasən 50-55-i keçmir, çoxları isə daha cavan yaşlarında – 40 yaşında dünyasını dəyişmişdir.   Radonla şüalanmanın insan sağlamlığına təsiri üzrə tədqiqatlar Rusiyada S.P.Vereyko (1998) tərəfindən əvvəllər uran müəssisələri yerləşən Lermontov şəhərində (Stavropol ölkəsi) və O.A.Makarov (2000) tərəfindən uranmolibden yataqlarının mədəni üzərində tikilmiş Çita vilayətinin Oktyabrsk qəsəbəsində aparılmışdır. Lermontovda yüksək səviyyəli təbii şüalanmadan başqa, insanın sağlamlığına, həm də əvvəllər uran emalı müəssisələrin də peşə fəaliyyəti təsir göstərir. 1970-ci ildə burada şəhər salarkən, yüksək radioaktivli tikinti materiallarından, o cümlədən uran istehsalı müəssisələrinin tullantılarından istifadə olunmasının, şüalanmanın cəm dozasının yüksəlməsində iştirakı da istisna edilmir. Lermontovda yerin səthində radon axınının sıxlığı orta dünya qiymətindən təxminən 15 dəfə yüksəkdir. Radonun ən yüksək konsentrasiyası əsasən yerli tikinti materialından tikilən xüsusi evlərdə aşkar edilmişdir (qazşəkilli radonun orta konsentrasiyası 1082 Bk/m3 təşkil etmişdir). Beləliklə, şəhər əhalisinin şüalanma dozası müəyyən olunmuş normativi xeyli keçir.  1958-ci ildən 1998-ci il daxil olmaqla Lermontov şəhərində ölüm əmsalı 3 dəfə yüksəlmşdir. Kişilər arasında ölüm göstəricisi qadınlara nisbətən xeyli yüksəkdir, həm də ağciyər və mədə xərçəngindən ölüm hadisəsinin çox olması müəyyən edilmişdir. Lermontovda ağciyər xərçəngindən ölüm hadisəsinin Stavropol ölkəsinin ümumi əhalisindən 2 dəfə artıq olması statistik təsdiq edilmişdir. Burada qadınlar arasında süd vəzi xərçəngindən, kişilərdə isə prostat vəzi xərçəngindən ölüm əmsalı yüksəkdir.

  Digər radontəhlükəli yaşayış məntəqəsi – Çita vilayətinin Oktyabr qəsəbəsində radonun konsentrasiyası 400 Bk/m3-dan yüksək olan mənzillərin sakinlərində tənəffüs orqanları (xroniki bronxit), ürək-damar sistemi (hipertoniya xəstəliyi, ateroskleroz), sinir sistemi, sümük-əzələ sistemi (artrit, artroz, osteoxondroz) xəstəlikləri, reproduktiv sağlamlığın pozulması, uşaqların inkişafının morfogenetik variantlarına 2 dəfə çox rast gəlinir.  Əhalinin radonun təsirindən mühafizə olunması zəruriliyi onun vurduğu iqtisadi ziyanı qabaqcadan müəyyənləşdirmək və həyata keçirməyi qiymətləndirməklə təyin olunur. ABŞ-da yaşayış mənzillərini radondan mühafizə etmək tədbirləri 20 milrd. dollar təşkil edir. V.F.Demininin (1998) hesablamalarına görə Ruisya şəraiti üçün radonun 1 Zv səviyyəsində adambaşına təsiri 20 min dollar qiymətləndirilir (Zv – zivert- şüalanma dozasını səciyyələndirir). Bu ədədə əsaslanaraq şüalanmadan əhaliyə dəyən ziyan Rusiyada ildə 15 mld. dollara çatır.  Ən çox ziyan yaşayış mənzillərində radonun mövcudluğu və insanların tibbi müayinə zamanı aldığı doza ilə əlaqədardır. Əhalinin radiasiya mühafizəsini optimallaşdırmaq üçün məhz bu mənbələr mühüm obyektlər hesab edilməlidir.

 

FLÜOR, XLOR, YOD, HELİUM, ARQON HAQQINDA MARAQLI MƏLUMATLAR

Kimyanın tədrisində maraqlı məlumatlar sırasında bir çox kimyəvi elementlərə aid məlumatlar xüsusi yer tutur, belə ki, elementlər haqqında onların canlıların həyatında rolu, sənayedə və həyatın digər sahələrində istifadəsinə aid məlumatlar şagirdlərdə böyük maraq yaradır və onlar mövzunu daha yaxşı mənimsəyirlər. Bu baxımdan flüor, xlor, yod, helium, arqon haqqında məlumatların şagirdlərə öyrədilməsi faydalıdır.

Hallogenlər mövzusunu keçərkən flüor, xlor və yod, təsirsiz qazlar haqqında mövzunu keçərkən helium və arqon haqqında məlumatların elmi-kütləvi dildə verilməsi daha məqbul sayılır.

Flüor. Kimya sahəsində çalışan tədqiqatçılara məlum idi ki, flüorit mineralı (kalsium flüorid) metalların qaynağında və şüşənin təmizlənməsində istifadə olunur. Tədqiqatçılar onun tərkibində hansısa naməlum elementin mövcud olduğunu bilsələr belə, bunu ayırd edə bilmirdilər.

Nəhayət, flüor 1886-cı ildə Fransa kimyaçısı Anri Muassan tərəfindən solğun sarı qaz şəklində alınmışdır. O, flüoru kalium flüoridin maye hidrogen flüoridlə elektrolizi vasitəsi ilə alınmışdır. Hələ də flüor almaq üçün bu üsula müraciət olunur. Bu element teflon – flüorlaşdırılmış polimer istehsalında istifadə olunur. Bu polimerdən kabel izoləsində borular, parça örtükləri, izolentlər, qablar üçün yanma əleyhinə örtük və hətta süni vena və arteriya üçün istifadə edilir.

Hazırda flüor, əsasən, azot ilə durulaşdırılır. Əgər polietilen paket bu qaz ilə doldurularsa onun səthində keçilməz flüorlu təbəqə əmələ gəlir. Belə örtüklü konteynerlər ideal yanacaq bakıdır, çünki onlar adi konteynerlərdən fərqli olaraq parçalanmağa və çatlamalara az meyillidirlər. Flüor həmçinin uran heksaflüoridin alınmasında da istifadə olunur və bu üsul ilə uran-235 izotopu (nüvə reaktoru üçün yanacaq) ayrılır. Bitkilərdə flüorun miqdarı 0,00001% kütlə miqdarında olur. Flüor bitkilərin orqanlarında qeyri-bərabər paylanır: onun çox hissəsi köklərdə, bir qədər az miqdarı vegetativ hissədə olur, ən az miqdarda flüor, əsasən yarpaqlarda və gövdədə, daha az miqdarı isə meyvələrdə olur.

Canlı hüceyrələrin inkişafı üçün flüor lazımlıdır və o, fosfor ilə birlikdə bitki hüceyrələrinin tərkibinə daxildir. Flüor bitkilərin metobolizminə kömək edir və oksigenin udulma tempini aşağı salmaq qabiliyyətinə malikdir, raspirator fəalliyətini pozulmasına qabildir, qida maddələrinin assimilyasıyasını azaldır, xlorofillin miqdarının azalmasına səbəb olur, nişasta sintezini dayandırır, DNT və RNT-ni parçalayır və bir sıra digər prosesləri inhibitorlaşdıra bilir.

Çoxlu miqdarda flüor düyüdə, soğanda, ispanaqda, almada olur. Çay flüor ilə xüsusilə zəngindir.

Heyvan orqanizmində orta hesabla 0,0001 – 0,00001% (kütlə) flüor olur.

Çəkisi 70 kq olan insanın orqanizmində 2600 mq flüor vardır. Flüor birləşmələri insanın bütün toxumalarının tərkibinə daxildir. Bədəndə olan flüorun 99%-i sümüklərin və diş minasının payına düşür.

Heyvanların və insanın dişlərinin tərkibinə 0,02% flüor daxildir. Flüor çatışmazlığı dişlərin çürüməsinə səbəb olur. Flüor ilə iş təhlükəlidir. Kiçik ehtiyatsızlıq edildikdə insanın dişləri dağılır, dırnaqlar eybəcərləşir, sümüklərin kövrəkliyi artır, qan damarları elastikliyini itirir və qırılan olur. Nəticədə ağır xəstəlik və ya ölüm baş verə bilər. Flüor üzvi birləşmələr qalxanabənzər vəzin, diabetin, bronxitlərin, revmatizmin, qlaukomanın və xərçəng şişlərinin müalicəsində istifadə olunur. Onlar həmçinin malyariyanın profilaktikası və müalicəsində faydalıdır.

İnsan orqanizmində flüor atomlarının sayı 2,6·10²², bir insan hüceyrəsində isə 2,6·0⁸ ədəd təşkil edir.

1931-ci ildə T.Dean aşkar etmişdir ki, içməli suda flüorun miqdarı 1 mq/l və daha çox olduqda insanların dişlərinin çürüməsi suda flüorun miqdarı 0,1-0,3 mq/l-ə nəzərən 50% azalır. Flüoridlərin qatılığı 1 mq/l olan halda dişlərin flüorarası baş vermədiyindən bu səviyyə optimal qəbul olunmuşdur.

İlk dəfə olaraq suyun süni flüorlaşması ABŞ-ın iki şəhərində aparılmışdır. Bu tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu yolla dişlərin çürümə intensivliyini 60-70% azaltmaq mümkündür. Nəticələr o qədər müsbət alınmışdır ki, içməli suyun flüorlaşması ABŞ-da və digər ölkələrdə aktiv istifadə olunmağa başlamışdır.

Flüorlu diş pastası amerikalı Semuel Kolqeyt tərəfindən 1873-cü ildə kəşf olunmuşdur və əvvəllər bankada buraxılırdı. Lakin artıq 1890-cı ildən diş pastası tübiklərdə buraxılmağa başladı.

Xlor. Bu gün xlor adlanan maddə XVII əsrin 30-cu illərində flamand Yan Babtist Van Helmont tərəfindən təsvir olunmuşdur. O, 1774-cü ildə alman-isveç kimyaçısı Karl Vilhelm Şeele tərəfindən aşkar olunmuşdur və kimyəvi element kimi 1810-cu ildə müəyyən edilmişdir. Bu işdə başlıca rol Britaniya kimyaçısı Xamfri Deyviyə aiddir.

Dəniz suyunda çox olduğuna görə xlor təbiətdə geniş yayılmışdır. Biz dəniz suyunu natrium xloridin hesabına duzlu hesab etsək də əslində ona müxtəlif mənbələrdən natrium və xlor ionları daxil olur, xörək duzu yalnız buxarlandırma zamanı formalaşır. Xlor duz məhlulunun elektrolizi ilə alınır: mənfi yüklənmiş xlor ionları müsbət elektroda cəzb olunur. Dezinfeksiyaedici və antiseptik xassələri ağartma işlərində, həmçinin içməli suyu və su hovuzlarının suyunu dezinfeksiya etmək üçün istifadə olunur.

Bitkilərin orqanizmində kütləcə təxminən 0,1% xlor olur. O, bütün canlı orqanizmlərdə su-duz mübadiləsinin əsas elementlərindən biridir. Bəzi bitkilər (halofitlər-şoranlıqda bitən bitkilər) yüksək qatılıqda natrium xloridə malik duzlu torpaqlarda inkişaf etmək qabiliyyəti ilə yanaşı xloridləri də toplamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Xlor ionları bitkilərin enerji mübadiləsində iştirak edir, köklərin oksigen udmasına müsbət təsir edir. Bitkilərdə xlor oksidləşdirici reaksiyalarda və fotosintezdə iştirak edir.

Halofil mikroorqanizmlər natrium-xloridin qatılığı 32%-ə qədər olan mühitdə - duzlu su hövzələrində və şoran torpaqlarda yaşayırlar.

Heyvan orqanizmində xlor təxminən 0,08-dən 0,2%-ə (kütlə ilə) qədər olur. Mənfi yüklənmiş xlor ionları heyvan orqanizmində üstünlük təşkil edir və su-duz mübadiləsində olduqca böyük rol oynayır.

İnsanın əzələ toxumasında 0,2-0,52%, sümük toxumasında 0,09%, qanda 2,89 q/l xlor var. Yaşlı adamın orqanizmində 95 qr xlor olur. Hər gün insan qida ilə 3-6 qr xlor qəbul edir. O, orqanizmə natrium xlorid şəklində daxil olur. O, maddələr mübadiləsini, tüklərin inkişafını stimullaşdırır, gümrahlıq və güc verir. Xlor orqanizmin toxumalarında fiziki-kimyəvi prosesləri müəyyənləşdirir.  O, toxumalarda turşu-qələvi tarazlığını tənzimləmədə iştirak edir (osmo təmizləmə). Limfaların və bədənin digər mayelərinin əsas osmotik aktiv maddəsidir.

Mədə şirəsinin tərkibinə daxil olan xlorid turşusu pepsin fermentinin aktivliyini təmin edərək və bakterisid təsiri göstərərək qida həzmində xüsusi rol oynayır.

Havada 0,0001%-ə qədər sərbəst xlorun olması selikli qişaya qıcıqlandırıcı təsir göstərir. Daima belə atmosferdə olmaq bronxların xəstələnməsinə səbəb olur, iştahı azaldır, dəri yaşımtıl çalarlar əldə edir. Mövcüd sanitar normalara görə otaq havasında xlorun miqdarı 0,001 mq/l-dən çox olmamalıdır (yəni 0,00003%). Havada 0,1% xlorun olması kəskin zəhərlənməyə səbəb olur ki, onun da birinci əlaməti olduqca kəskin öskürək tutmalıdır.

Xlorun daha çox məlum olan və insanlar tərəfindən geniş istifadə edilən birləşmələri aşağıdakılardır:

NaCl – natrium xlorid, xörk duzu;

HgCl₂ – civə (II) xlorid, sulema.

Xörək duzu insanlara çox-çox qədimdən məlumdur. Xlorid turşusu və onun nitrat turşusu ilə qarışığı əlkimyaçılara məlum idi.

İnsan bədənində xlor atomlarının sayı 1,8·10²⁴ və ya hər bir insan hüceyrəsində 1,8·10¹⁰ ədəddir.

Yod. Yod qeyri metallar arasında ola bilsin ki, yeganə elementdir ki, biz hamımız onu yaxşı tanıyırıq. Ona tibb kabinetlərində, digər hallogenlərlə, məsələn, daha aktiv xlor ilə birləşmələr şəklində rast gəlmək mümkündür. O, kəsiklər və cızılmalar zamanı ən yaxşı vasitədir.

Onun kəşfi gününü kimyanın ən xoşbəxt günlərindən biri hesab etmək olar. 1811-ci ildə fransız kimyaçısı Bernar Kurtua özünün ailə müəssisəsində şora almaq üçün xammal kimi dəniz yosunu istifadə etmişdir, o zaman o, reaksiya qabından çıxan parlaq bənövşəyi buxarı müşahidə etmişdir və kondensləşmə zamanı bu buxarlar qara parıltılı kristallara çevrilmişdir. Onun həmvətənlisi Jozef-Lui Gey-Lyussak təsdiq etdi ki, bu maddə yeni elementdir və təklif etdi ki, “yod” adlandırılsın. Bədbəxtlikdən, o öz kəşfindən hansısa mənfəət əldə etməyə cəhd etsə də müflisləşdi, onun qoyduğu vəsaitlər geri qayıtmadı və o, ömrünün sonuna qədər kasıb yaşamağa məhkum oldu.

Yod kifayət qədər nadir elementdir, onun yer qabığında miqdarı 4·10^-5 (kütlə) həddindədir. Yer qabığında yodlu mineralların sənaye yataqları mövcüd deyil, yod dəniz kələmi laminariyanın külündən alınır. O, həmçinin təbii yodlu məhlullardan – neftlə çıxan lay sularından, bəzi göllərin duzlu sularından da alınır.

Bitkilərin orqanizmində orta hesabla 0,0001% (kütlə) yod olur. Bitkilərin yodu udması bitkinin növündən və torpaqda yod birləşmələrinin miqdarından asılı olur. Bəzi orqanizmlər – dəniz yosunları (fikus, laminariya, fillofora) 1%-ə qədər yod toplaya bilir. Bir ton qurudulmuş dəniz kələmində (laminariya) 5kq-a qədər yod olur. Bir ton dəniz suyundan isə yod cəmi 50 mq-a qədər olur. Yod heyvan və insan üçün lazım olan mikroelementdir. Heyvan orqanizmində kütlə ilə  0,001 – 0,0001% yod olur. İnsan orqanizmində 20 – 50 mq yod toplanır: əzələlərdə qalxanabənzər vəzdə.

Yod immuniteti artırmaq, qalxanabənzər vəzin hormonu olan tiroksini sintez etmək üçün lazımdır. O, faqositlərin yaradılmasında iştirak edir. Faqositlər “patrul hüceyrələr” olub bizim orqanizmimizi qana virusların daxil olmasını qoruyur. Orqanizmə yod daxil edilməsi əsas mübadiləsini yüksəldir, oksidləşmə prosesini gücləndirir, əzələləri tonuslaşdırır, cinsi funksiyanı stimullaşdırır.

Yaşlılara nisbətən uşaqlara və yeniyetmələrə yod daha çox lazımdır.

Yod çatışmazlığı orqanizmdə maddələr mübadiləsinin kəskin pozulmasına səbəb olur, endemik zobun inkişafına səbəb olur, böyüməni ləngidir, bəzi hallarda bu, karlığa, kəmağıllığa gətirib çıxara bilir.

Yodun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

- bikti mənşəli məhsullar: kahı-latuk bitkilərin yaşıl hissələri, yaşıl kəvər, yemiş, sarımsaq, kök, kələm, kartof-soğan, pomidor, lobya, üzüm, çiyələk, qulançar.

- dəmir məhsulları dəniz balıqları.

İnsan bədənində yod atomlarının sayı 1,5·10²⁰, bir insan hüceyrəsində  1,5·10⁶ ədəddir.

Qida məhsulları ilə orqanizmə sutka ərzində 0,1-0,2 mq yod daxil olur.

Etil spirtində kristallik yodun məhlulu antiseptik olub yod cövhəri (tinkturası) yaraların təmizlənməsində istifadə olunur.

Helium. Bu nəcib qaz kainatda olan bütün materiyaların təxminən dörddə birini təşkil edir. 1868-ci ildə Britaniya astronomu Norman Loker Günəşdə spektral xətləri analiz edərkən əvvəllər müşahidə olunmamış spektri aşkar etmişdi. Spektroskopiya maddədə olan elementləri qazdan keçən müxtəlif rəngli şüalar şəklində təyin edir. Hər bir element öz rənginə malikdir və bu da hətta ulduzların əks olunan işığında da onu təyin etməyə imkan verir. Fransız astronom Jyul Jansen də naməlum qeyri-müəyyən xətləri aşkar etmişdir, lakin məhz Loker yeni elementin olduğunu müəyyən edə bilmir. 1890-cı ildə Britaniya kimyaçısı Uilyam Ramzi kleveit mineralını turşuda həll etdikdə bu qazı almışdır. Hal-hazırda helium təbii qaz hasil olunarkən əlavə qaz kimi alınır. Helium havadan yüngül olduğundan hava şarları helium ilə doldurulur. Əgər siz helium ilə nəfəs alıb danışmaq istəsəniz, qışqırıqçı səs ilə gülməli şəkildə danışacaqsınız, çünki heliumdan keçən səsin sürəti havada olduğundan xeyli çoxdur.

Arqon. Arqon bizi her yerdə əhatə edir. Atmosferdə onun miqdarı 50 trilyon tona yaxındır. Amma XIX əsrə qədər onun mövcüdluğu haqqında məlumat olmamışdır. Bu onunla əlaqədardır ki, arqon heç nə etmir ki, biz onun haqqında nəsə bilək. O, təsirsiz qazdır. Havanın tərkibində 1% arqon olur. Bu qaz 1785-ci ildə Britaniya kimyaçısı Henri Kavendiş tərəfindən aşkar olunmuşdur, lakin o, öz tədqiqatlarını başa çatdırmamışdır. Yalnız 1894-cü ildə britaniyalı lord Rayl və Uilyam Ramzi atmosferdə olan azotdan inert komponenti ayıra bilmişdilər. Hazırda hər il sıxılmış havadan dörddə üç milyon ton arqon alınır. Elektrik lampaları, flüoressent borular, pəncərə şüşəsi paketləri arqon ilə doldurulur, arqon aerozollarda, istehsalat spreylərində, həmçinin raket mühərriklərində istifadə olunur.