Qeyri metallar

Qeyri-metallar kimyəvi elementlərin dövri sistemində əsas etibarilə sağ yuxarı küncdə yerləşən elementlərdir. Hidrogen və Helium istisna olmaqla qeyri-metallar p-elementlərdir.

    Qeyri-metalların əmələ gətirdikləri bəsit maddələr bərk halda həm molekulyar, həm də qeyri-molekulyar quruluşlu olurlar.

    Molekulyar quruluşlu bəsit maddələrə biratomlu nəcib qazlar, ikiatomlu halogenlər, oksigen, azot, hidrogen, çoxatomlu ozon, ağ fosfor, kristal kükürd və s. qeyri-metallar aiddir.

    Bərk halda molekulyar quruluşlu qeyri-metallar molekulyar kristal qəfəsində kristallaşır.

    Qeyri-molekulyar quruluşlu qeyri metallar (C, Si, B) atom kristal qəfəsinə malik olub, nəhəng polimer molekullar - makromolekullar əmələ gətirir: C_n, Si_n, B_n. Qəfəsin düyünlərində yerləşən atomlar arasında kovalent rabitə olur.

    Qeyri-metallar bərk halda bir qayda olaraq ya dielektrik, ya da elektrik cərəyanını və istiliyi pis keçirən, plastikliyi və metal parıltısı olmayan kövrək maddələrdir. Kristallik bor və silisium yarımkeçirici xassəyə malikdir.

    Metallarla qarşılıqlı təsirdə qeyri-metallar həmişə oksidləşdirici olur, yəni özlərinə elektron birləşdirir. Ən güclü oksidləşdirici flüordur.

    Öz aralarında qarşılıqlı təsirdə olduqda qeyri-metallar həm oksidləşdirici, həm də reduksiyaedici ola bilər.

    Flüor digər elementlərlə reaksiyasında heç vaxt reduksiyaedici olmur. Lakin, çox yüksək elektromənfiliyə malik olan oksigen, xlor və azot reduksiyaedici ola bilər.

    Qeyri-metalların oksidləşdiricilik xassələri elementlərin elektromənfilikləri azaldıqca zəifləyir.

    Tipik qeyri-metallar aktiv metallarla ion rabitəli birləşmələr əmələ gətirir.

    Qeyri-metallar hidrogenlə ümumi formulu RH_n olan uçucu birləşmələr əmələ gətirir. Bu birləşmələr adi şəraitdə qazlar və ya uçucu mayelər olub, bərk halda molekulyar quruluşa malik olurlar.

    Dövrlərdə soldan sağa getdikcə qeyri-metalların uçucu hidrogenli birləşmələrinin su məhlulunda turşuluq xassələri güclənir.

    Əsas yarımqruplarda yuxarıdan aşağıya doğru getdikcə qetri-metalların uçucu hidrogenli birləşmələrinin  su məhlulunda turşuluq xassləri güclənir.

    Əsas yarımqruplarda yuxarıdan aşağıya doğru getdikcə qetri-metalların uçucu hidrogenli birləşmələrinin reduksiyaedicilik xassələri güclənir. Məsələn, kimyəvi üsulla hidrogen-flüoridi, yəni F¯ ionunu oksidləşdirmək mümkün deyil, lakin hidrogen-xlorid və ya hidrogen-yodid müxtəlif oksidləşdiricilərlə (KMnO₄, MnO₂) asan oksidləşir.

    

Qeyri metallar oksigenlə turşu oksidləri əmələ gətirir.

    Elementlərin dövri sistemində qeyri-metalların baş oksidlərinin xassələrinin dəyişməsi ümumi qaydalara tabe olur: soldan sağa doğru turşu xassələri artır, yuxarıdan aşağıya doğru zəifləyir.

Qrup	III	IV	V	VI	VII	VIII
2-ci period	B	C	N	O	F	Ne
3-cü period		Si	P	S	Cl	Ar
4-cü period			As	Se	Br	Kr
5-ci period				Te	I	Xe
6-cı period					At	Rn

Ən mühüm qeyri-metallar

AZOT

D.İ. Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövri sistemində 7-ci element. Standart temperatur və təzyiq altında son dərəcə qərarlı olan və atmosferin % 78-ni təşkil edən azot qazı, qidaların və kimyəvi maddələrin saxlanmasında istifadə edilir. Çox soyuq olan (-196 °C) maye azot, çox aşağı temperaturda reallaşdırılması lazım olan dondurma əməliyyatlarında istifadə edilir. Sperma banklarında spermaların dondurularaq saxlanması, maye azotla həyata keçirilir. Ticarət olaraq ən çox dəyər daşıyan azot qarışığı amonyakdir (NH3). Güclü bir həll edici olan ammonyak, gübrələrin tərkibində olan və plastik sənayesində də əhəmiyyətli yeri olan "törə" maddəsinin istehsalında istifadə edilir. Azot, zülallar başda olmaq üzrə, orqanik birləşmələri quruluşunda iştirak edən çox əhəmiyyətli bir elementdir. Azotun bütün birləşmələri, ya oksidləşdirici xüsusiyyətdədirlər, ya da güclü bir reaktivdirlər. Bu səbəblə də, uyğun şərtlərdə şiddətli reaksiyalar verirlər. Bunların arasında TNT (trinitrotoluen), və ammonium nitrat sayıla bilər. Azot bioelement olub, orqanizmlərin qurulmasında və onların həyat fəaliyyətinin təmin olunmasında iştirak edən üzvi birləşmələrin struktur vahididir. Əhəmiyyətli biopolimerlərin – zülalların, nuklein turşularının (DNT, RNT), həmçinin bəzi vitaminlərin və hormonların tərkibinə daxildir. Havada azot həcmcə 78 % və kütləcə 75,50 % olur.

Azot fiksasiya edən bakteriyalar havadan azotu udaraq onu ammonyaka çevirə bilirlər. Bu bakteriyalar ya sərbəst yaşayır (məsələn, azotobakter, sianobakteriyalar, azospirillər), ya da paxlalı bitkilərin kökünə yerləşirlər (belə bakteriyalar rizobium tipində bakteriyalardır). Bir hektar torpaq üzərində olan atmosferdə 70 min tondan çox sərbəst azot olur və yalnız azotifikasiya nəticəsində bu azotun bir qismi ali bitkilərin qidalanması üçün istifadə oluna bilən hala keçir (torpaqda bitkinin mənimsəyə biləcəyi azotun miqdarı çox deyil).

Kök bakteriyalarının paxlalılar fəsiləsinə aid olan bitkilərlə simbioz şəraitində azotu (N2) əlaqələndirərkən bir hektar torpaq ildə 200-300 kq azot ilə zənginləşə bilir, sərbəst yaşayan bakteriyalar isə ildə 15-30 kq azot ilə torpağı zənginləşdirir. Çoxlu sayda bakteriyalar var ki, azotu fiksasiya edir.

Nitrozomonas, nitrobakter bakteriyaları üzvi qalıqların çürüməsi zamanı əmələ gələn ammonyakı nitrat turşusuna və nitratlara qədər (nitrat turşusu mineral duzlar ilə reaksiyaya girərək nitrat duzlarına çevrilir) oksidləşdirirlər. Oksidləşmə prosesi iki mərhələdə gedir (nitritlərin NO2-, sonra isə nitratların NO3- əmələ gəlməsi):

Nitrozomonas: 2NH3 + 3O2 → 2HNO2 + H2O + enerji Nitrobakter: 2HNO2 + O2 → 2HNO3 + enerji Bəzi bakteriyalar (psevdomonas, alkaligenes, basillus və s.) azotun oksidləşmiş birləşmələrini (nitratlar, nitritlər) qaz halında azotlu birləşmələrə qədər (adətən N2 –yə qədər, bəzən azot (I) oksidə N2O qədər, nadir hallarda azot (II) oksidə NO qədər) reduksiya edir. Bu azotsuzlaşma prosesi azot oksidlərinin toplanmasına mane olur (onlar yüksək qatılıqlarda zəhərlidirlər).

Bitkilər torpaqdan azotu həll olan nitratlar və ammonium duzları (NH4+) şəklində mənimsəyir. Duzlar gövdə və yarpaqlara nəql olunur və orada biosintez prosesində olduqca sürətlə aminturşulara və zülallara çevrilirlər. Zülallar isə istənilən canlı orqanizmin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Bitkilərin kütləsinin 0,3-dən 4,5 %-ə qədərini azot təşkil edir. Azot gövdənin və yarpaqların böyüməsini gücləndirir. Azot çatışmadıqda bitkilərin inkişafı ləngiyir, kiçik yarpaqlar formalaşır, onların saralması müşahidə olunur, az xlorofil əmələ gəlir, yarpaqlar solğun-yaşıl rəng alır və vaxtından əvvəl saralır, böyümə ləngiyir, gövdə nazik olur və zəif şaxələnir, yeni yaranan yarpaqlar daha kiçik olur, açılmadan quruyur və tökülür. Uzun müddət azot aclığı olduqda yarpaqların yaşıl rəngi sarı, narıncı və ya qırmızı çalarlar əldə edir.

Elə bitki – indikatorlar mövcuddur ki, torpaqda azot çox olduqda çox yaxşı inkişaf edir. Bu bitkilər moruq, gicitikən, dəmirovotu, sürünən ayrıqdır.

Heyvanlar və insanlar azotu zülallar və bitkilərin, heyvanların digər azotlu məhsullarından əldə edirlər. Heyvan orqanizmində kütlə ilə 1-dən 10 %-ə qədər, yunda və buynuzlarda 15 %-ə qədər azot olur.

Azot maddələr mübadiləsi prosesləri üçün lazımdır. Hüceyrələrin əhəmiyyətli hissələrinin hamısı (sitoplazma, nüvə, qabıq və s.) zülal molekullarından qurulmuşdur. Züllallar insanın qidalanmasının vacib tərkib hissəsidir. Azot tərkibində zülallar və digər azotlu birləşmələr olan qida məhsulları ilə orqanizmə daxil olur. Bu maddələr mədə-bağırsaq traktında parçalanır və sonra aminturşular və kiçik molekullu peptidlər şəklində sorulur ki, onlardan orqanizm öz xüsusi aminturşularını və zülallarını yaradır. Həyat üçün lazım olan bəzi aminturşuları (əvəz olunmaz aminturşular: valin, leysin, izoleysin, treonin, femnilalanin, triptofan, lizin, arqinin, histidin, metionin) insan orqanizmi sintez etmək qabiliyyətinə malik deyil və onları qida ilə birlikdə “hazır” vəziyyətdə alır. Orqanizmdə azotun fizioloji rolu hər şeydən əvvəl zülallar və aminturşularla, onların metobolizmi ilə, həyati əhəmiyyətli proseslərdə iştirakı ilə əlaqədardır. Aminturşular zülalların, hormonların, vitaminlərin, piqmentlərin və digər maddələrin biosintezində ilkin birləşmələrdirlər. Zülallar canlı orqanizmdə bir sıra həyati əhəmiyyətli funksiyaları icra edirlər: plastik (hüceyrələrin, toxumaların, orqanların orqanoidlərinin tərkibinə daxildirlər); fermentativ (kimyəvi reaksiyaların bioloji katalizatorlarıdırlar); yığılmaq (hüceyrədə və orqanizmdə hərəkət mexanizmlərini təmin edir); nəqliyyat (maddələri daşıyır); ehtiyat (yumurtada, kürücükdə orqanizmin formalaşmasını təmin edir); müdafiə (immunit formalaşmasına kömək edir) və s.

İşlənmiş zülallar orqanizmdə enerji ayrılmaqla parçalanır və son parçalanma məhsulları əmələ gəlir: NH3, CO2 və H2O.

Orqanizmdən azot (sidik cövhəri şəklində) sidik, nəcis, buraxılan nəfəs, həmçinin tər, tüpürcək və tüklər vasitəsilə xaric olunur.

Azotun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

Heyvan mənşəli məhsullar – ət, balıq, quş. Bitki mənşəli məhsullar – noxud, soya, mərci, qoz, göbələklər. Turş süd məhsulları.

Daha çox məlum olan və geniş istifadə edilən azotlu birləşmələr aşağıdakılardır:

N2 – azot; NH4Cl – ammonium xlorid;

NH4OH – ammonium hidroksid, naşatır spirti;

NH4NO3 – ammonium nitrat;

NH3 – ammonyak.

Azot 1772 –ci ildə D.Rezerford tərəfindən kəşf olunmuşdur.

Şoralar – azot gübrələri:

NaNO3 – natrium şorası (çili şorası);

KNO3 – kalium şorası (hind şorası);

Ca(NO3)2 – kalsium şorası (norveç şorası);

NH4NO3 – ammonium şorası.

İnsan orqanizmində azot atomlarının sayı 9,1·1025, bir hüceyrədəki azot atomlarının sayı 9,1·1011 ədəddir.

Çəkisi 70 kq olan insanın bədənində 1,8 kq azot var.

Qanda azotun miqdarı 3077 mq/l, tüklərdə 140000-157000 mq/kq, dırnaqlarda 146000-148000 mq/kq olur.

Qida məhsulları ilə gündəlik azot qəbulu 13-16 q həddində olur.

Naşatır spirti – ammonyakın suda 3-10 %-li məhlulu ürək fəaliyyə-tini və nəfəsalma mərkəzini həyəcanlandırmaq üçün istifadə olunur.

NH4Cl – ammonium xlorid – bəlğəmgətirici vasitə.

Azot (I) oksid N2O oksigen ilə qarışıq halında qaz narkozu üçün istifadə edilir. Natrium nitrit NaNO2 spazmatik vasitədir.

Bütün canlı orqanizmlərin hamısının zülallarının tərkibinə 20 aminturşu daxildir. Təbiətdə 180 aminturşu mövcuddur ki, onlardan 10-u əvəzolunmazdır və heyvan və bitki mənşəli qidalarla orqanizmə daxil olmalıdır.

Aminturşuların kimyəvi formulu aşağıdakı kimidir:

R – NH – CH2 – COOH

R – radikal olub bu radikala görə bütün aminturşular bir-birindən fərqlənirlər.

Dünyadakı azot miqdarı

Canlılar həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün oksigen və karbondioksidə, böyüyə bilmək üçün də azota (N2) ehtiyacları var. Azot canlı orqanizminin xüsusilə də, nuklein turşularının, zülalların və vitaminlərin 15%-ni təşkil edir. Yəni həyatın davam edə bilməsi üçün əsas maddələrdən biri hesab olunur. Atmosferdə də təxminən 78% azot var. Ancaq canlılar azota olan tələbatlarını havadan ala bilməzlər, yəni bu qaz hər hans bir yolla canlıların istifadə edə biləcəyi formaya çevrilməlidir. Bu qaz canlılar tərəfindən istifadə edilib tükənməməsi üçün isə dövr edərək təkrar atmosferə daxil olmalıdır. Bu prosesi isə mikroskopik bakteriyalar yerinə yetirir.

Atmosferdəki azot dövr edərək müxtəlif formalarda yer üzünə daxil olur. Azot dünyaya yağışlar vasitəsilə nitrat turşusu şəklində daxil olur. Azot turşusu bakteriyalar tərəfindən torpaqda nitrat ionlarına çevrilir və bitkilər ancaq bununla qidalana bilirlər.

Azot qazı həm də havadan birbaşa torpağa daxil ola bilir. Bəzi noxud və lobya kimi paxlalı bitkilərin köklərində olan bakteriyalar havadakı azot qazını torpağın içinə çəkirlər. Burada möhtəşəm dizaynla qarşılaşırıq. Bütün orqanizmlərin inkişafı üçün ən əhəmiyyətli mineral azotdur. Nuklein turşu hüceyrələrinin orqanoidlərinin çoxu bu maddəyə möhtacdır. Bitkilərin böyüməsi üçün azota ehtiyacları var. Buna görə də, azot və bitkilər demək olar ki, dünyanın ən faydalı işbirliyini qurmuşlar.

Bitkilər bakteriyaları köklərindən özlərinə tərəf çəkmək üçün xüsusi qida maddələri ifraz edirlər. Sonra bakteriyalar köklərdə meydana gələn xüsusi boşluqlardan içəri girərək, bitki kökünə yerləşir və burada çoxalaraq düyünlər meydana gətirirlər. Yediyimiz əksər tərəvəzlərin, bitkilərin, taxılların yetişməsi və ekoloji tarazlığın azotun dövr etməsi ilə stabil qalması üçün bu proseslərin olması vacibdir.

Təkamülçülərin bəsit dedikləri bakteriyalar azotun dövr etməsinə kömək edir. Bakteriyalar kimya laboratoriyasında çalışan insanlara bənzəyir və bu elmi bilməyənlər üçün mənasız olan qarışıq kimyəvi reaksiyaları ilk yaradıldıqları gündən etibarən heç dayanmadan həyata keçirirlər. Aşağıdakı azotun alınması reaksiyasını tapmaq belə alimlər üçün böyük müvəffəqiyyətdir.

N2 + 8H+ 8e- + 16 ATP = 2NH3 + H2 + 16ADP + 16 Pi

Bu reaksiyanın reallaşa bilməsi üçün həm də fotosintez, tənəffüs və ya qıcqırma prosesləri də olmalıdır. Bakteriyalar əksər insanların fikirlərini qarışdıran bu formullardan gündəlik istifadə edirlər. Amma bakteriyalar bu kimyəvi prosesləri yerinə yetirmək üçün xüsusi bir təhsil almayıblar.

Hər yeni bakteriya xüsusi olaraq öyrədilmiş bir kimyaçıya aid bütün ləvazimat və məlumatlarla birlikdə yaradılır. Həmçinin bu proseslər yalnız bitkinin kökləri ilə də məhdudlaşmır. Məsələn, bəzi bakteriyalar müxtəlif yerlərdə və formalarda olmalarına baxmayaraq, eyni reaksiyanı həmin ləvazimat və məlumatlarla mükəmməl şəkildə həyata keçirə bilirlər.

Bu reaksiyalar zamanı bakteriyaların istifadə etdikləri azotlaşmış fermentlər kompleksi oksigen qazına qarşı çox həssasdır. Oksigenlə reaksiyaya girdikdə məhv olur, buna görə də, zülallar dəmirin birləşmələri ilə reaksiyaya girirlər. Lakin bu vəziyyət fotosintez edərək oksigen qazı yayan sianobakteriyalar və torpaqda sərbəst halda yaşayan azotobakteriyalar üçün problemdir. Bakteriyalar isə bu problemə qarşı tədbirli yaradılmışlar. Məsələn, azotobakteriyalar və növləri digər orqanizmlərdən fərqli olaraq ən yaxşı tənəffüs sisteminə sahib olan maddələr mübadiləsi ilə hüceyrələrində az miqdarda oksigen qazı saxlayaraq fermentləri qoruyurlar. Həmçinin azotobakteriyalar və növləri çox yüksək miqdarda hüceyrədən kənar kimyəvi birləşmələr əmələ gətirirlər. Bakteriyalar bu birləşmələrin meydana gətirdiyi yapışqan mayenin içindəki su molekullarını mühafizə edir və oksigen qazının yayılma miqdarına da nəzarət edirlər. Azot qazının miqdarını tənzimləyən rizobiy kimi bakteriyalar isə bitki köklərindəki düyünlərdə oksigen istehlak edən molekullara sahibdirlər. Yalnız yaşayan bakteriyalar və ya bakteriyasız yaşayan bitkilər bu maddəni istehsal edə bilmirlər.

Bu nümunələrdən göründüyü kimi, insanların və digər canlıların qidalanması üçün azot qazı müəyyən formalara çevrilməlidir. Azot qazı və birləşmələri bütün dünyanı əhatə edəcək qədər müxtəlif formada və çoxdur. Həmçinin bu müxtəlif birləşmələr üçün də müəyyən bir sistem olmalıdır. Təbiətdəki bu müxtəlif sistemlər təkamül nəzəriyyəsinin iddia etdiyi kimi təsadüflərlə meydana gəlməmişdir. Hər bir sistem bütün detalları ilə xüsusi dizaynla yaradılmışdır. Bu sistemi hər şeyin yaradıcısı, üstün güc və qüdrət sahibi Rəbbimiz bir məqsədlə yaratmışdır.

FOSFOR

 (yunanca "İşıqdaşıyan") D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 15-ci element. Fosforun təbiətdə 3 allotropik modifikasiyası bilinməkdədir. Ağ, qara və qırmızı fosfor. Ağ fosfor zəhərlidir. Onu qızdırdıqda qırmızı fosfora çevrilir. Qırmızı fosfor kükürd və şüşə qırıntıları ilə birlikdə kibrit istehsalında istifadə olunur.

Ağ fosfor 1669-cu ildə Hamburqlu ehtiyat əsgər Xenninq Brand tərəfindən kəşf olunmuşdur. Belə ki, insan bədənindən qızıl əldə etmək arzusuna düşən Xenninq bu məqsədlə sidikdən istifadə etməyə başlayır. Bir neçə gün saxladıqdan sonra sidiyi kolbada yüksək temperaturda qaynadır, pasta halına düşən maddəni yenidən qaynadır və nəticədə bəyaz rəngli maddəciklər görür. Asanlıqla yanan və demək olar ki, soyuq yanan bu maddə onu heyrətləndirir. Beləliklə, "4 ünsür" (hava, od, su, torpaq) nəzəriyyəsinə güclü zərbə olan ilk element kəşf olunmuş olur.

Fosfor (P) – kalsium kimi sümüyün tərkibində rast gəlir. O, həmçinin sinir toхumalarında da olur. Karbohidrat, zülal və yağların həzmində iştirak edir. Fosforun əsas mənbəyi heyvan mənşəli ərzaq məhsulları hesab edilir. Lakin taхıl və paхlalı bitkilərin tərkibində də fosfor vardır. Heyvanat mənşəli məhsullardakı fosfor orqanizmdə 95%, bitki mənşəli məhsullardakı isə 55-60% mənimsənilir. Fosforun mənimsənilməsi kalsiumun mənimsənilməsindən, qidanın tərkibindəki zülalın miqdarından və digər amillərdən asılıdır. Fosforun miqdarı mq%-lə belədir: 59 Hollandiya pendiri – 544; lobya – 541; ərgin pendiri – 470; vələmir yarması – 360; malın qaraciyəri – 342 və s.Fosfor hüceyrələrin ən əhəmiyyətli maddələrinin tərkibinə daxildir: DNT və RNT, fosfolipidlər, qliserin, yağ turşuları və fosfat turşusunun mürəkkəb efirləri, fotosintezdə iştirak edən saxarofosfatlar (şəkərlərin fosfat efirləri); ATF – hüceyrənin universal energetik maddəsi.

Bitkilərin gövdəsinin kütləsinin 0,1-0,7 %-ni fosfor təşkil edir. Fosforun miqdarı 800 mq/kq olan torpaqdan bitki onu kök qidalanması prosesində duzlar şəklində qəbul edir. Dünyada istehsal olunan bitki mənşəli məhsullar hər il torpaqdan 3 milyon ton fosfor götürür.

Fosfor meyvələrin yetişməsini sürətləndirir və bitkilərin soyuğa davamlılığını artırır. Fosfor çatışmadıqda hüceyrələrdə maddələr mübadiləsi ləngiyir, zəif köklər, purpur rəngli yarpaqlar əmələ gəlir, meyvələrin yetişməsi ləngiyir, məhsuldarlıq azalır. Həmçinin fosfor çatışmadıqda antosianin piqmentinin toplanması baş verir. Xlorofilin yaşıl rəngi fonunda qırmızı və lil rəngi yarpaqlara maviyəbənzər çalarlar verir, piqment həddən çox olduqda isə o, lil rəngində olur. Bundan başqa az xlorofilə malik bitkilərin bütün hissələri – gövdəsi, saplaqları, damarcıqları, yarpaqların aşağı səthi qırmızımtıl və lil rənglərinə boyanırlar.

Heyvan orqanizmində fosforun miqdarı kütlə faizi ilə orta hesabla 0,95 %-dir. İnsan orqanizmində 4,5 kq –a yaxın fosfor olur, çox vaxt kalsium ilə birləşmə şəklində. Bu miqdar fosfordan 4,4 kq-a qədəri sümüyün payına, 130 qramı əzələlərin və 12 qram sinirlər və beyinin payına düşür, fosfor qanda və süddə də olur.

Fosfor lipidlərin, DNT-nin, RNT-nin, ATF-in tərkibinə daxildir. Demək olar ki, insanın bütün əhəmiyyətli fizioloji proseslər fosforlu birləşmələrin çevrilmələri ilə əlaqədardır: hüceyrə membranlarının qurulması, sümüklərin əmələ gəlməsi, qlükozanın, qliserolun və yağ turşularının udulması və ötürməsi, energetik metabolizm, turşu-qələvi tarazlığı.

İnsan orqanizmi üçün fosfor demək olar ki, kalsiuma nəzərən iki dəfə çox lazımdır, baxmayaraq ki, kalsium və fosfor “ayrılmaz” mineral maddələrdirlər, onlar bir-birindən ayrı dura bilmirlər. Fosfor da kalsium kimi sümük toxumasının tərkib hissəsidir. Diş minası fosforun birləşməsi olub tərkibi və kristallik quruluşuna görə fosforun əhəmiyyətli mineralı olan hidroksidapatitə Ca5OH(PO4)3 uyğun gəlir. Əgər fosfor və kalsiumun balansı pozulursa orqanizm özünün “yaşaması” üçün “sümük ehtiyatından” götürməyə məcbur olur: dişlərdən, dırnaqlardan, iri oynaqlardan.

Aktiv işləyən orqanlarda – qaraciyərdə, əzələlərdə, beyində ATF daha intensiv sərf olunur. Fosforlu ferment olan fosforilaza ehtiyat karbohidratların istifadəsi ilə əlaqədar olan reaksiyaları katalizləşdirir, hüceyrələri enerji ilə təmin edir. Beyin toxumalarında karbohidratların oksidləşməsi prosesində difosfopiridinnukleotid və qeyri-üzvi fosfat əhəmiyyətli rol oynayır. Odur ki, akademik A.E.Fersman fosforu “həyat və düşüncə elementi” adlandırmışdır. Fosfora gündəlik tələbat 1,3 qramdır. Orqanizmdən fosfor sidik və nəcis ilə xaric olunur.

Fosforun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

Tərəvəz: yaşıl noxud, ispanaq, xiyar, turp, zeytun, gül kələm, kərəviz.

Meyvələr: alma, armud.

Dənli bitkilər: paxla, yulaf, buğda, mərci, arpa.

Qozlar: fındıq, araxis, yunan qozu.

Heyvan mənşəli məhsullar: pendir, ət, yumurta, qızıl balıq, krevet (xırda dəniz xərçəngi), qaraciyər, treska (şimal dənizlərində yaşayan balıq). Göbələklər.

Fosforun daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

P4 – ağ fosfor;

Pn – qırmızı fosfor;

H3PO4 – ortofosfat turşusu.

Fosfor 1669-cu ildə alman əlkimyaçısı X.Brand tərəfindən kəşf edilmişdir.

Sidiyin buxarlandırılmasından qalan quru qalığı qovarkən Brand yaşılımtıl işıqlanma müşahidə etmişdir. Buradan da elementin adı götürülmüşdür: fosfor – qaranlıqda işıq saçan.

İnsan bədənində 1,4·1025 sayda, bir insan hüceyrəsində isə 1,4·1011 sayda fosfor atomu olur.

Sutka ərzində qida məhsulları ilə orqanizmə 1000-3000 mq fosfor daxil olur.

Fosforun müxtəlif birləşmələri ürək, qaraciyər, mədə xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunan dərman pereparatlarının tərkibinə daxildir. Sink fosfat stomotologiyada plomblayıcı maddə kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor havada oksidləşərək qaranlıqda yaşıl işıq verir. O, fosfat turşusu və qırmızı fosfor istehsalında, üzvi sintezdə reagent kimi, ərintiləri turşulaşdırıcı, yandırıcı vasitə kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor olduqca zəhərlidir. Həyat üçün təhlükəli olan dozası 50 mq-dır. Ağ fosfor ilə xroniki zədələnmələr çəkinin azalmasına və sümüklərdə dəyişmələrə səbəb olur.

Kibrit hazırlayarkən kibritin başına sürtülən kütlə qırmızı fosforun Pn (polimer molekullardan ibarətdir), yanar maddələr, bertolle duzu KClO3 və katalizatorlardan (MnO2, Fe2O3) ibarətdir.

Qırmızı fosfor toz halında olub bir qayda olaraq zəhərli və yanan deyil, o, közərmə lampalarında doldurucu kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor molekulyar qəfəsə malikdir və onun qovşaqlarında fosfor atomları yerləşir.

SİLİSİUM

Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlində 14-cü element. Yer kürəsində oksigendən sonra ən çox yayılmış ikinci elementdir (28%).

Silisium tozu tez alışma xüsusiyyətinə malikdir. Elektronik cihazlar və şüşə istehsalında istifadə olunur. Bitkilərdə silisiumun miqdarı kütlə ilə 0,15% miqdarındadır. Bitkilərin gövdəsi nə qədər çox olur. Bitkilər silisiumu sudan götürür. İçməli və duzlu suda silikat turşusu və onun duzları şəklində 3mq/l-ə qədər silisium həll olur.

Silisium birləşdirici toxumaların ümumi möhkəmliyinə kömək edir. Bitkilərin toxumalarına düşərək və orada çökərək silisium birləşmələri onların sərtliyini artırır və yuxarı böyümək qabiliyyətini yüksəldir. Təsadüfi deyil ki, xüsusən çoxlu miqdarda silisium “yüksək boylu” bitkilərdə, məsələn bambuk ağacında olur.

Bambuk ağacının külündə 20%-ə qədər SiO2 olur. Çoxlu miqdarda silisium sərt cilin kiçik budaqlarında da olur.

Silisium dioksidin təsiri ilə bitkilər tərəfindən kalium, maqnezium, bəzən də kalsiumun (adətən qidalı mühitdə silisium artıq miqdarda olduqda kalsiumun udulması ləngiyir) udulması artır. Bitkilərin qidasında silisiumun miqdarının artması dəmirin, manqanın, misin, arsenin, alüminiumun stronsium-90-nın və fenolların zəhərli təsirini aradan qaldıra bilər. Əksinə, silisium çatışmadıqda bitkilərdə dəmir və manqanın toplanması kəskin artır.

Silisium ilə zəngin olan bitkilər aşağıdakılardır: gicitkan, qatırquyruğu.

Düyünün qabığında 10%-ə qədər silisium olur.

Heyvanların orqanizmində orta hesabla kütlə ilə 0,0001% silisium olur. Çanaqlı əmöblər, radiolarilər, foraminiferlər ən sadə bir hüceyrəli orqanizmlər olub, silisium (IV) oksiddən ibarət skeletə malikdirlər.

Yuxarıda qeyd olunan heyvanların orqanizmində silisium digər heyvanlarda olduğundan xeyli çoxdur.

Silisium bağlayıcı toxumaların tərkib hissəsidir.

İnsan orqanizmində silisium praktiki olaraq hər yerdə var, daha çox miqdarda isə sümüklərdə, dəridə, aortanın divarlarında, traxeyalarda, oynaqlarda, bağlarda, saçlarda, limfa qovşaqlarında, bəzi vəzlərdə olur.

Silisium toxumaların ümumi möhkəmliyinə kömək edir, damarlara elastiklik verir, saçların və dırnaqların böyüməsini stimullaşdırır. Əsəb sistemində impulsların ötürülməsini, damarların elastikliyini, energetik proseslərin normallaşmasını təmin edir.

Silisiumun qanda miqdarı çox deyil, lakin, onun miqdarı azaldıqda insan “havanı hiss etməyə” başlayır, onun psixi vəziyyəti pisləşir, saçlar nazik və qırılan olur, keçəllik başlayır, dəri elastikliyi itirir. Göz büllurunda göz əzələsinə nəzərən 25 dəfə çox silisium olur.

Qomeopatlar hesab edirlər ki, kataraktın növlərindən biri silisium birləşmələri ilə müalicə olunur.

Keçmiş zamanlarda silisium birləşmələri astmanı, soyuqlamanı müalicə üçün istifadə olunurdu. Silisiumun sağaltdığı xəstəliklər arasında bu gün distrofiya, epilepsiya, revmatizm, piylənmə, ateroskleroz kimi xəstəliklər var. Digər tərəfdən ciddi xəstəlik olan silikoz xəstəliyi də çoxdan məlumdur ki, sərbəst (IV) oksidə malik tozlarla uzun müddət nəfəs aldıqda yaranır. Şaxtaçılar belə xəstəliklərə tez-tez tutulurlar.

Silisiumun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır.

Bitki mənşəli qidalar: kərəviz, xiyar, cavan zəncirotunun yarpaqları, ispanaq, çiyələk, qırmızı turp, günəbaxan tumu, pomidor, boranı, şalğam, həmçinin göyərtilər: ballıca (öfkəotua), cücərmiş buğda, yulaf, arpa dənələri.

Heyvan mənşəli məhsullar: Turş süd məhsulları.

Silisiumun daha geniş məlum olan və insan tərəfindən geniş istifadə olunan biləşmələri aşağıdakılardır:

SiO2 –silisium (IV) oksid, qum, dağ bülluru (kvars), ametist, aqat, serdolik (kvars), yaşma (yaşəm daşı).

SiF4 - silisium flüorid.

Silisium 1825-ci ildə isveç kimyaçısı Y,Y.Berselius tərəfindən silisium flüoridin SiF4 reduksiyası zamanı kəşv olunmuşdur.

İnsan bədənində silisium atomlarının sayı 3,0 ∙ 1022, bir insan hüceyrəsində 3,0 ∙ 108 ədəddir.

Silisiumun sutka ərzində orqanizmə qida ilə daxil olan miqdarı 3mq, hava ilə 15mq olur.

Təbabətdə silisiuma malik preparatlar osteoporozun, aterosklerozun, dırnaq, dəri və saç xəstəliklərinin profilaktikasında və müalicəsində istifadə olunur.

Sümük qırıldıqda silisiumun miqdarı qırılma yerində demək olar ki, 50 dəfə artır.

Skeleti silisium oksiddən ibarət olan ibtidailərin skeletinin ölçüləri 40mkm-dən 1mm-ə qədər olur. Zaman keçdikcə onlar yerə çökərək dağ süxurlarının qalın təbəqələrini – kvars, dağ bülluru, ametist, serdolik, aqat, yaşma və s. əmələ gətirirlər.

Tədqiqatlar göstərmişdir ki, silisium qıcqırma və çürümə yaradan bakteriyaların həyat fəaliyyətini dayandırır, ağır metalları çökdürür, xloru neytrallaşdırır, radionuklidləri sorbsiya edir.

Bundan başqa silisium yaxşı kosmetik vasitədir. O, dərini irinli yaralardan təmizləyir. Silisiumlu su ilə yuyunmaq və yeniyetməlik sızanaqları zamanı onu daxilə qəbul etmək xüsusilə faydalıdır. Tədqiqatlar prosesində alimlər bir sıra silisiumlu üzvi birləşmələr sintez etmişlər ki, onlar dəridə mübadilə proseslərini sürətləndirə bilirlər, birləşdirici elastın və kollagen toxumalarının zülallarının sintezində iştirak edərək dərinin elastikliyini artırırlar, əmələ gəlmiş qırışları yox edirlər.

Su ilə qarşılıqlı təsir zamanı silisium onun xassələrini dəyişir.

Silisium üzərində saxlanılmış su mikroorqanizmlərə öldürücü təsir edir, qıcqırma və çürümə yaradan bakteriyaların həyat fəaliyyətini dayandırır, onda ağır metalların aktiv çökməsi baş verir, su görünüş cəhətdən təmiz və dadına görə yaxşı olur, uzun müddət o, xarab olmur və bir sıra digər müalicəvi keyfiyyətlər əldə edir.

Silisium birləşmləri şüşə və beton istehsalının əsasını təşkil edir. Adi pəncərə şüşəsinin tərkibi Na2O ∙ CaO ∙ 6SiO2, büllur şüşənin tərkibi K2O ∙ PbO ∙ 6SiO2 kimidir.

Yer qabığının çox hissəsi (28%) silisiumun qeyri-üzvi birləşmələrindən ibarətdir.

 Silisium:

 Elektronika sənayesində,

 Laboratoriya materiallarında,

 Bəzək əşyaları hazırlanmasında,

 Katalitik daşıyıcı olaraq kimyəvi reaksiyalarda,

Qatqı maddəsi kimi boya, diş məcunu, rezin, plastic məmulatlar, dərman, kosmetika, kağız, kibrit, lak, təmizlik vasitələri və s. istehsalı müəssisələrində,

 Sement, beton və kərpic istehsalında,

 Silikon istehsalında,

 Poladın lazım olan xüsusiyyətə gətirilməsi üçün içərisinə qatılaraq,

 UB işığı keçirən spektrofotometrlərin küveytlərinin hazırlanmasında,

 Gel halında olan kıvarsa kizelgur (diatomit) deyilir. Bu maddənin adsorbsiyası yüksək olduğu üçün dinamit istehsalında və analitik ölçmələrdə kolonkalarda dolqu maddəsi kimi,

 Polimerlərə qatılaraq sürüşkən yağ istehsalında,

 Saf silisium bor, qallium, arsen və fosforla möhkəmləndirilərək yarımkeçirici kimi tranzistorlarda,

 Günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirən fotoqalvanik element istehsalında,

 Silisium karbid (SiC) sumbata tikintisində,

 Həyatımızı asanlaşdıran yüzlərlə fərqli sahədə istifadə olunur.

Şüşə haqqında bəzi məlumatlar

“Şüşə maddənin bərk ilə maye arasındakı xüsusi halıdır. Silisium oksid (qum) atomları  kalsium, kalium, maqnezium və natrium atomları ilə nizamsız şəkildə birləşir.

 Şüşə sərt və durğun maddədir. Sərt bir yerə vurulanda qırılması soyumuş və durğunlaşmış şüşənin xüsusiyyətidir. Yüksək temperaturda isə bu xüsusiyyətlər dəyişir. Şüşə əvvəl yumşalıb axıcılıq qazanar, yetərli istilik alanda isə su kimi axır. Şüşə, bu cəldliyi sayəsində müxtəlif cür formalaşdırılır və  üfürülərək şişirdilə bilir.

Qumdan şüşənin istehsalı.

 Silisium deyəndə dərhal ağla qum və şüşə sözləri gəlir. Çünki şüşənin əsas maddəsini silisium təşkil edir və silisium qumda çoxlu miqdarda olur.

Pəncərədən baxanda ətrafı çox dəqiq görməyimiz möcüzədir. Çünki şüşənin böyük hissəsini qum təşkil edir, amma əlimizə bir ovuc qum götürüb baxanda, şüşə kimi şəffaf olmadığını görürük. Bəs, qum dənələri necə olur ki, şüşə kimi şəffaf birləşməni əmələ gətirir? Bunun cavabı, quma əlavə olunan digər xammallar və şüşənin istehsal texnologiyasında gizlidir.

 Şüşəni əmələ gətirən xammallar qum, su, soda, dolomit, əhəng daşı və natrium sulfatdır. Bu maddələr optimal miqdarda qarışdırılaraq bişirmə sobasına qoyulur və sobada 15000C-yə qədər qızdırılaraq, qarışıq məhlul halına gətirilir. Şüşə xəmiri SiO2 (qum), B2O3, Al2O3 kimi oksidlərlə CaCO3, Na2CO3, Na2SO4 kimi karbonat və ya sulfat qarışıqlarının əridilməsiylə əldə edilir. Məsələn, adı şüşə xəmiri əldə etmək, üçün qum, (SiO2) əhəng (CaCO3), soda (Na2CO3) və ya Na2SO4 qarışığı tökülür. Əslində qumun ərimə temperaturu 17000C-dir. Amma əlavə olunan soda sayəsində temperatur 15000C-yə azaldılmış olur. Əritmə prosesindən sonra əldə edilən homogen qarışıq soyutma hovuzlarından keçirilərək, nəzarətli olaraq 11000C-yə qədər soyudulur. Şüşə qatışıq artıq bu mərhələdən sonra formalaşdırılmağa və kəsilməyə hazırdır. Şüşəyə şəffaflıq qazandıran əhəng daşıdır. Həmçinin şüşə qatı kimi görünməsinə baxmayaraq əslində nə qatı, nə də maye xüsusiyyətlərə malikdir. Qatı formada kristal (nizamlı molekul düzülüşü) olduğu halda, şüşə amorf (nizamsız) quruluşdadır.

Şüşənin həyatımızdakı istifadə sahələri çox genişdir. Şüşə və şüşənin əsas maddəsi olan silisium uca Allahın təqdim etdiyi digər bütün nemətlər kimi şükür vəsiləsi olan nemətlərdən biridir.

KÜKÜRD

 D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 16-cı element.

Kükürd (S) – zülalların tərkibində olur. Proteinoidlərin tərkibində kükürdün miqdarı, başqa zülallara nisbətən daha çoхdur. Taхıl, paхlalılar, süd məhsulları, balıq və yumurtada kükürd vardır. Metionin və sistein aminturşularının tərkibində olduğu üçün onların tərkibindəki çevrilmələrdə iştirak edir.B1 vitamininin , insulinin və digər birləşmələrin əmələ gəlməsində iştirak edir. 60 Orqanizmdə oksidləşdikdə sulfat turşusunun duzları şəklində orqanizmdən sidiklə ifraz olunur. Gündəlik tələbat 1 qramdır.Bitki orqanizmində kükürdün miqdarı orta hesabla 0,05 % kütlə miqdarında olur. Kükürd zülalların aminturşuları olan sistein və metioninin tərkibinə daxildir. Bitki torpaqdan kükürdü suda həll olan sulfatlar şəklində alır, çürümə bakteriyaları isə zülalların kükürdünü hidrogen sulfidə çevirir (çürümə zamanı pis iyinin yaranma səbəbi də budur).

Amma hidrogen sulfidin çox hissəsi sulfatların sulfatreduksiyaedici bakteriyalarla reduksiyasından əmələ gəlir. Bu hidrogen sulfid fototrof bakteriyalar tərəfindən molekulyar oksigen olmayan şəraitdə kükürdə və sulfatlara qədər oksidləşir, O2 iştirakı ilə serobakteriyalar onu sulfatlara qədər oksidləşdirir.

Əksər bakteriyalarda kükürd xırda zərrəciklər – şariklər şəklində saxlanılır. Onun miqdarı hidrogen sulfidin miqdarından asılı olur: hidrogen sulfid az olduqda sulfat turşusuna qədər oksidləşir:

2H2S + O2 → 2H2O + 2S + enerji

2S + 3O2 + 2H2O → 2H2SO4 + enerji

Hidrogen sulfid həll olmuş su hövzələrində rəngsiz serobakteriyalar bejiatoa və titoriks yaşayır. Onlara üzvi qida lazım deyil. Xemosintez üçün onlar hidrogen sulfid istifadə edir. H2S, CO2 və O2 arasında reaksiya nəticəsində karbohidratlar və elementar kükürd əmələ gəlir. Kükürdün çox hissəsi bitki tərəfindən mənimsənilmir, amma bitkilərin fosforu mənimsəmələrinə kömək edir. Kükürd çatışmazlığı fotosintezin intensivliyini azaldır. Kükürdün artıq miqdarda olmasının indikatoru olan bitki astraqaldır.

Heyvan orqanizmində kütləcə 0,25 % kükürd olur. Ən sadə plankton radiolyarilər stronsium sulfatdan ibarət mineral skeletə malikdirlər ki, o da həm müdafiəni, həm də suyun təbəqəsində “buğlanmanı” təmin edir.

İnsan orqanizmində kükürdün miqdarı insan bədəninin kütləsinin milyonda 400-700-ə bərabərdir. Kükürd zülalların və aminturşuların, fermentlərin və vitaminlərin təkibinə daxildir. Kükürd xüsusən dəri, dırnaq və tük zülallarının sintezi üçün vacibdir. Kükürd aktiv maddələrin – vitaminlər və hormonların (məsələn, insulinin) tərkib hissəsidir. O, oksidləşmə-reduksiya proseslərində, energetik metobolizmdə və detoksikasiya reaksiyalarında iştirak edir, fermentləri aktivləşdirir. Kükürd çatışmazlığı olduqda dəri iltihabi proseslərə meylli olur, sümüklərin asan qırılması və saçların tökülməsi müşahidə olunur.

Kükürdün birləşmələri arasında ən təhlükəlisi hidrogen sulfid hesab olunur. O, qaz halında olub kəskin iylidir və həm də böyük zəhərliliyə malikdir. Təmiz halda o, insanı ani olaraq öldürür. Havad o, hətta az miqdarda (0,01 %-ə yaxın) olduqda da təhlükə olduqca böyükdür. Hidrogen sulfid ona görə təhlükəlidir ki, orqanizmdə toplana bilir, hemoqlobinin tərkibinə daxil olan dəmir ilə birləşə bilir və bu da olduqca ağır oksigen aclığına və ölümə səbəb ola bilir.

Kükürdün daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

H2S – hidrogen sulfid;

Na2S – natrium sulfid;

H2SO4 – sulfat turşusu.

Kükürdün orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

Bitki mənşəli məhsullar: qoz, fındıq, araxis, paxlalılar, kələm, sarımsaq, boranı, əncir, gavalı, üzüm, motmutu, qıtıqotu.

Heyvan mənşəli məhsullar: ət, yumurta, pendir, süd.

Kükürd bəşəriyyətə b.e.ə. I əsrdən məlumdur. Qədim hind sözü sira – açıq sarımtıl sözündən götürülüb, latın dilində adı sulveri –dən götürülüb yanar toz deməkdir.

İnsan orqanizmində 3,3·1024, bir insan hüceyrəsində isə 2,4·1010 kükürd atomu var.

Hidrogen sulfid zəhərli, pis iyli qaz olub kimya sənayesində həmçinin müalicə vasitəsi kimi (kükürd vannaları) istifadə olunur. Kükürd kükürd çiçəyi kimi bitkilərin bəzi ziyan vericilərinə qarşı istifadə olunur.

Təbii sulfidlər əlvan və nadir metal filizlərinin əsasını təşkil edir və metallurgiyada geniş istifadə olunur. Qələvi metalların sulfidləri Na2S, CaS, BaS dəri emalı sənayesində istifadə olunur. Kükürd kibrit, ultramarin (göy boya), karbon sulfid istesalında istifadə olunur. Rezin sənayesində o, kauçukun rezinə çevrilməsində istifadə olunur.

Qara dənizin dibində hidrogen sulfidin əmələ gəlməsi ona qeyri-adi xassə verir. Qara dənizin dərin sularında hidrogen sulfidin artıqlığı ona səbəb olmuşdur ki, Qara dəniz suyunda 200 metrdən aşağı dərinlikdə oksigen yoxdur. Orada nə heyvanlar, nə də bitkilər yaşaya bilmir. 200 metrdən ta dibə qədər Qara dənizdə yalnız hidrogen sulfid ayıran bakteriyalar yaşayır. Dünyada başqa bir belə dəniz yoxdur. Kükürd qabığının kimya üzrə XVI ən zəngin elementidir. Sərbəst ( doğma ) dövlət və bound formu baş verir. Mühüm təbii kükürd mineralları : FeS2 - dəmir pirit və ya pirit, ZnS - sink sülfür və ya sfalerit ( wurtzite ) , PbS - galena və ya galena , Hgs - zincifre , Sb2S3 - stibnite . Bundan əlavə, təbii kömür , təbii qaz və şist bir neft indiki kükürd . Kükürd - təbii sularda məzmun altıncı element , sulfat ionlarının şəklində əsasən aşkar və təzə su "daimi" möhkəmlik səbəb olur. Yüksək orqanizmlər üçün Essential element , saç cəmlənmişdir çox zülal, ayrılmaz hissəsidir .

XLOR

D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 17-ci element.

Xlor kəskin iyli sarımtıl – yaşıl rəngli qazdır. Birinci dünya müharibəsində xlordan zəhərləyici maddə kimi istifadə edilmişdir. Kimyəvi reaksiyalarda tərkibində xlor olan birləşmələrdən və xlorlu sudan xlor aldıqda o, təhlükəli sayılır. Tərkibində xlor olan ağardıcılardan istifadə etdikdə də otağın havasını yaxşı dəyişmək lazımdır. Xlorun hətta kiçik dozası nəfəs yollarını güclü qıcıqlandırır. Bitkilərin orqanizmində xlorun miqdarı təxminən kütləcə 0,1 %-dir. Bu bütün canlı orqanizmlərdə su-duz mübadiləsinin əsas elementlərindən biridir. Bəzi bitkilər (halofitlər – şoranlıqlarda bitən bitkilər) yüksək qatılıqda natrium xloridə malik duzlu torpaqlarda inkişaf etmək qabiliyyəti ilə yanaşı xloridləri də toplamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Onlara şoran ot, yulgün və s. aiddir. Xlor ionları bitkilərin enerji mübadiləsində iştirak edir, köklərin oksigen udmasına müsbət təsir edir. Bitkilərdə xlor oksidləşdirici reaksiyalarda və fotosintezdə iştirak edir.

Halofil mikroorqanizmlər natrium xloridin qatılığı 32 %-ə qədər olan mühitdə - duzlu su hövzələrində və şoran torpaqlarda yaşayırlar. Bunlar Paracoccus, Pseudomonas, Vibrion və bəzi başqa bakteriya növləridir. Natrium xloridin yüksək qatılığı sitoplazmatik membranın struktur tamlığını və onunla əlaqəli fermentativ sistemin fəaliyyətini təmin etmək üçün lazımdır.

Heyvan orqanizmində xlor təxminən 0,08-dən 0,2 %-ə (kütlə ilə) qədər olur. Mənfi yüklənmiş xlor ionları heyvan orqanizmində üstünlük təşkil edir və su-duz mübadiləsində olduqca böyük rol oynayır. Yüksək duzluluq şəraitində, suda duzların miqdarı 30 %-dən az olmadıqda halofitlər inkişaf edir.

İnsanın əzələ toxumasında 0,20-0,52 %, sümük toxumasında 0,09 %, qanda 2,89 q/l xlor var. Yaşlı adamın orqanizmində 95 qram xlor var. Hər gün insan qida ilə 3-6 qram xlor qəbl edir. O, orqanizmə natrium xlorid şəklində daxil olur. O, maddələri mübadiləsini, tüklərin inkişafını stimullaşdırır, gümrahlıq və güc verir. Xlor orqanizmin toxumalarında fiziki-kimyəvi prosesləri müəyyənləşdirir. O, toxumalarda turşu-qələvi tarazlığını tənzimləmədə iştirak edir (osmotənzimləmə). Xlor qanın, limfaların və bədənin digər mayelərinin əsas osmotik aktiv maddəsidir.

Mədə şirəsinin tərkibinə daxil olan xlorid turşusu pepsin fermentinin aktivliyini təmin edərək və bakterisid təsiri göstərərək qida həzmində xüsusi rol oynayır.

Havada 0,0001 % -ə qədər xlorun olması selikli qişaya qıcıqlandırıcı təsir göstərir. Daima belə atmosferdə olmaq bronxların xəstələnməsinə səbəb olur, iştahı azaldır, dəri yaşılımtıl çalarlar əldə edir. Mövcud sanitar normalara görə otaq havasında xlorun miqdarı 0,001 mq/l –dən çox olmamalıdır, yəni 0,00003 %. Havada 0,1 % xlorun olması kəskin zəhərlənməyə səbəb olur ki, onun da birinci əlaməti olduqca kəskin öskürək tutmalarıdır. Xlor ilə zəhərlənmə zamanı tam sakitlik lazımdır, oksigen və ya ammonyak (naşatır spirti) ilə nəfəs almaq faydalıdır. Bu halda spirtin efir ilə buxarları da faydalıdır.

Xlorun bədənə daxil olmasının əsas mənbəyi xörək duzudur (natrium xlorid), duzlu məhsulların hamısıdır. Gün ərzində insan 20 qrama qədər xörək duzu istifadə etməlidir.

Daha çox məlum olan və insanlar tərəfindən geniş istifadə olunan xlorlu birləşmələr aşağıdakılardır:

NaCl – natrium xlorid, xörək duzu;

HCl – hidrogen xlorid turşusu, xlorid turşusu;

HgCl2 – civə (II) xlorid, sulema.

Xloru ilk dəfə isveç kimyaçısı K.Şeyele xlorid turşusunun pirolizit (MnO2·H2O) ilə qarşılıqlı təsirindən almışdır.

Xlor adı yunan sözü olan kloros sözündən götürülüb və mənası solmaqda olan yarpaqların sarı-yaşıl rəngi deməkdir və bu, qaz halında xlorun rənginə uyğundur.

Xörək duzu insanlara çox-çox qədimlərədn məlumdur. Xlorid turşusu və onun nitrat turşusu ilə qarışığı – çar arağı əlkimyaçılara məlum idi.

İnsan bədənində xlor atomlarının sayı 1,8·1024 və bir insan hüceyrəsində 1,8·1010 atom var.

Zəhərli xlor qazı az miqdarda olduqda zəhər əleyhinə də istifadə olunur. Belə ki, hidrogen sulfid ilə zəhərlənmiş adama xlorlu əhəng nastoykası qoxladırlar. İki zəhər qarşılıqlı təsirdə olaraq qarşılıqlı neytrallaşırlar.

İçməli suyu xlorlaşdırdıqda xəstəlik törədici bakteriyalar məhv olur.

HgCl2 olduqca güclü zəhərdir. Onun olduqca duru məhlulu (1:1000) tibbdə dezinfeksiyaedici vasitə kimi istifadə olunur. Xlor Yerin ozon qatının dağılmasında əsas faktorlardan biri sayılır.

Suyun xlorlanması- suyun xlor və onun birləşmələri ilə emalı; içməli suyu zərərsizləşdirmək üçün ən çox yayılmış üsul. Suyun xlorlanması sərbəst xlorun və onun birləşmələrinin mikrobların ferment sisteminin dağıtması xassəsinə əsaslanır. İçməli suyu zərərsizləşdirmək üçün xlor, xloramin və xlorlu əhəngdən istifadə olunur. Xlorlamadan sonra suya düşən mikrobları məhv etmək məqsədi ilə suya xlor artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatılır. Suyun xlorlanmasıdan 30 dəq. sonra qalıq sərbəst xlorun suda miqdarı 0.3 mq/l-dən az olmamalıdır. Suyun xlorlanmasından sonra suda pis iy verən maddələr olarsa, belə hallarda xlorlamadan əvvəl suyu ammonyaklı və ya ammonium duzları ilə emal edirlər. Çöl şəraitində içməli suyu zərərsizləşdirmək üçün də su xlorlanır. Axar suları, üzgüçülük hovuzlarının suyunu zərərsizləşdirmək, istehsalat sularını rəngsizləşdirmək, dəmirsizləşdirmək və s. məqsədlə də xlorlamadan istifadə olunur. Lakin xlor suda olan çirkləndirici üzvi maddələrlə qarışıqlı əlaqədə olduqda yüksək toksik, hətta konserogen maddələr, o cümlədən dioksinlər əmələ gələ bilər. Buna görə c.x ozonlaşdırma ilə əvəz olunur.

YOD

D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 53-cü element.

Yod (J) – 70 kq ağırlığında sağlam insanın orqanizmində təхminən 25 mq-dır. Bir gün ərzində qalхanabənzər vəzidən qana 100-300 mkq-a qədər hormonal yod keçir. İnsan qidasında yodun çatışmazlığı endemik ur (zob) хəstəliyinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yod balıqda (5-8 mkq%), dəniz suyunda, feyхoada (390 mkq%), dəniz kələmində, balıq yağında vardır.

Suyunda yod çatışmayan rayonların əhalisi üçün yodlaşdırılmış duz hazırlanır. 1 ton duza 25 q KJ əlavə edilir ki, həmin duz vasitəsilə insan sutkada 200 mkq yod qəbul edir. Sutkalıq tələbat insanın əməyindən və həyat tərzindən asılı olaraq 100-260 mkq-dır. Mikroelementlər yeyinti məhsullarında cüzi miqdarda vardır və bunların miqdarı mikroqram və ya qamma ilə göstərilir. Mikroelementlərin də orqanizm üçün çoх böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, Cu və Co qanın əmələ gəlməsində, F və Mn dişlərin formalaşmasında iştirak edir. Yod davamlı hallogenlərin ən ağırıdır. Adi şəraitlərdə dörd hallogendən yalnız yod bərk bəsit maddə kimi mövcuddur. Bu demək olar ki, zəif metallik parıltılı və bənövşəyi çalarlı qara kristallardır. Əgər yod kristalları sınaq şüşəsinin dibində yerləşirsə, onda onun üzərində hava zəif bənövşəyi rəng alır. Qızdırdıqda kristallar tamamilə sublimasiya olunur və intensiv bənövşəyi buxarlar əmələ gətirir.

Təbiətdə yod nadir və səpələnmiş elementdir, amma canlı sistemlər onu dəfələrlə qatılaşdıra bilər. Belə xassə laminariya yosununda kəskin ifadə olnur. Bir ton dəniz suyunda 20-30 mq yod olur, bir ton qurudulmuş laminariyada 5 kq-a qədər yod olur. Bu qədər yod 200 min ton dəniz suyunda ola bilər, amma sahilə çıxan yosunlarda yod oksigen ilə oksidləşir və havada yod iyi hiss olunur. Beləliklə, yod yeganə hallogendir ki, biosferdə təbii proseslər nəticəsində sərbəst halda əmələ gəlir. Yod biogen mikroelementdir. İnsan orqanizmində normal həyat fəaliyyəti üçün 13 mq-a qədər yod olmalıdır. Bu kütlənin yarıya qədəri qalxanabənzər vəzdə toplanır (qalxanabənzər vəzin kütləsi cəmi 20 qramdır). Asanlıqla hesablamaq olar ki, qalxanabənzər vəzdə yodun miqdarı digər orqanlarda və toxumalarda olduğundan təxminən 3000 dəfə çoxdur.

Yod analitik kimyada istifadə üçün ən qiymətli oksidləşdiricidir. Amma o xüsusi xassəyə malik olmasaydı bu mümkün olmazdı: J2 molekulu J– ionuna birləşərək J3– kompleksi əmələ gətirir. Bu zaman yodun oksidləşdirici xassəsi praktiki olaraq dəyişmir, həll olma kifayət qədər artır ki, bu da analitik praktika üçün məhlul hazırlamağa imkan verir.

Yod yüksək təmizlikli metalları almaq üçün nəqliyat reaksiyalarında xüsusi tətbiq tapdı. Bu üsulun əsasında yodun aktivliyinin onun birləşmələrinin termiki davamsızlığı arasındakı uğurlu əlaqə durur. Sirkoniumun təmizlənməsi misalında üsulun mahiyyətinə baxaq. Qarışıqlardan təmizlənməli olan metal və yod vakuum kamerasına qoyulur ki, onun içərisinə təmiz metaldan keçirici bərkidilir. Bütün kamera içindəki ilə birlikdə qızdırılır, keçirici isə elektrik cərəyanı ilə közərdilir. Yod sirkonium ilə reaksiyaya girərək uçucu sirkonium (IV) yodid əmələ gətirir:

Zr + 2J2 ↔ ZrJ4

Közərmiş keçirici səthində sirkonium (IV) yodid əks reaksiya ilə parçalanır və yüksək təmizlikli metalın kristalları böyüməyə başlayır.

Yod ən az üzvi maddələrin izlərinin yaxşı əks etdiricisidir.

B. Courtois barut istehsalında istifadə edilməsi üçün Kalium-Nitrat istehsal edən bir adamın oğlu idi. Courtois kimya təhsili aldı və hərbi xəstəxanalarda əczaçı olaraq çalışdı. Atası borc səbəbiylə həbsə girincə, Courtois Kalium-Nitrat işinə girdi. Napaleonun ordularına barut düzəltmək üçün lazım olan Kalium-Nitrat (Hindistan Şorası) Fransada istehsal edilirdi. Courtois kalium-karbonatı dəniz yosunu küllərindən əldə edirdi. Şumerlər və Misirlilər dəniz küllərini sabun yerinə istifadə bilirdi. Kalium karbonat kiri təmizlədiyi üçün Afrikada hələ də sabun yerinə bu külü istifadə edən qəbilələr vardır. Courtois dəniz yosunu külündəki kalium-karbonatı külləri suyla yuyaraq təcrid etməkdə idi. Küllərə sulfat turşusu töküb istənməyən maddələri də uzaqlaşdırırdı. Courtois 1811-ci ildə bir gün sulfat turşusu çox tökdükdə qarışıqdan bənövşəyi bir qaz çıxdı. Bənövşəyi rəngli qaz soyuq bir səthə vuran tünd rəngli kristallara çevrilmişdi. Bu maddənin nə olduğunu anlamaq istəyən Courtois kristalları yığdı. Kristalların bəzilərini araşdırması üçün qazlar mövzusunda mütəxəssis olan kimyaçı J. L. Gay- Lussac’a, bəzilərini də fizik A. Marie Ampere’e verdi. Gay-Lussac bunun yeni bir element ola biləcəyini açıqladı və maddəyə Yunan bənövşəyi mənasını daşıyan “iodes” sözündən törətdiyi “iode” adını verdi. AMPS, kristalların bəzilərini İngilis kimyaçı H. Davy’ye vermişdi. Davy, yodun yeni bir element olduğunu kəşf etdiyini elan edincə Gay-Lussac ilə aralarında anlaşılmazlıq çıxdı. Ancaq hər ikisi də yod adlı elementi ilk dəfə Courtois’in təcrid etiğini açıqladı.

Yod məhlulu və indiki vaxtda istifadə edilən Batikonun tərkibi Yod təşkil edir.

Karbon

 D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 6-cı element.

Karbon Mendeleyevin dövri sistem cədvəlində 2-ci dövr, 4-cü qrupda yerləşir. Karbonla eyni yarımqrupa silisium Si, germanium Ge, qalay Sn, qurğuşun Pb elementləri daxildir. Valent elektronlarının sayı 4-dür.

Karbon təbiətdə çox tapılan qeyri-metal kimyəvi elementdir. Kainatda yayılmasına görə altıncı yerdədir. Dünyada həm təbii, həm də mürəkkəb birləşmələr şəklində olan karbon ağırlıq olaraq Yer qabığının təxminən 0.2% - ni təşkil edir. Atmosferin isə təxminən 0.05% - ni təşkil edən karbon karbon dioksid, mərmər kimi karbonat minerallarının, kömürün, neftin, təbii qazın əsas elementlərindən olan hidrokarbonatların və s. tərkibində vardır. Birləşmələrin 94% - in (4 milyondan çoxunun) tərkibində karbon vardır.

Canlılardakı maddənin təxminən 18 % - ni karbon birləşmələri (geriyə qalanı əsasən sudur) təşkil edir. Bu birləşmələr canlı hüceyrələrdə əsasən yeni huceyrə yaradılmasında istifadə olunur. Həmin karbon birləşmələri yaşıl birkidə işıq vasitəsi ilə yenilənir. Orqanizm oldükdə xarici mühitlə karbon arasında mübadilə dayanır və geriyə qalan radioaktiv karbon-14 izotopu (¹⁴C) bioloji mənşəli maddələrin yaşının təyin edilməsində istifadə olunur.

İnkişaf etmiş olkələrin iqtisadiyyatlarının böyük bir hissəsini karbon olan yanacaqların, plastiklərin, kimyəvi maddələrin və dərmanların istehsalına əsaslanır. Karbon əsaslı sintetik birləşmələrin istehsalı və istifadə edilməsi bir çox ölkələrdə həyat səviyyəsinə dərindən təsir etmişdir.

Karbonun ən çox olan izotopu, təbii karbonun 98,89%-ni təşkil edən karbon-12 (¹²C) izotopudur. Tam olaraq 12 a.k.v dəyərində olan bu izotop, atom ağırlığı mövzusunda beynəlxalq standart olaraq istifadə edilər. Təbii karbonun 1,11%-ni təşkil edən karbon-13 (¹³C), ikinci izotoptur. Karbonun beş radioaktiv izotopu məlumdur; bunlardan karbon-14 (¹⁴C) (yaranma müddəti 5 730 il) ən stabil və ən faydalı olandır. Karbon bioelement olub orqanizmin qurulmasında və həyat fəaliyyətinin təmin olunmasında iştirak edən bütün üzvi birləşmələrin struktur vahididir (zülalların, karbohidratların, lipidlərin, nuklein turşularının, vitaminlərin, hormonların). Biosferi təşkil edən bütün canlılar karbonun birləşmələrindən qurulmuşdur.

Karbon bitkilərin kütləsinin orta hesabla 45 %-ni təşkil edir: su bitkilərində onun miqdarı 40 % -ə, yerüstü bitkilərdə 46 % -ə çatır.

Karbon atmosferdə karbon qazının tərkibinə daxildir ki, bitkilər onu havadan udur. Fotosintez prosesində karbon qazından və sudan günəş enerjisinin təsiri ilə üzvi maddələr – qlükoza, nişasta və s. əmələ gəlir. Əmələ gələn karbohidratlar bitkilərin qabıq hissəsindəki borulu-lifli topalardan ibarət floema toxumasının ələkşəkilli boruları vasitəsi ilə bitkinin bütün orqanlarına yayılır və orada onların toplanması və ehtiyatı yaranır. Qida zənciri üzrə hazır üzvi maddələr bitkilərdən heyvanlara ötürülür. Karbohidratların oksidləşməsi zamanı lazımi enerji ayrılır.

Canlıların orqanizmlərində karbon orta hesabla kütləcə 21 % -dir. Kalsium karbonatın tərkibində karbon əksər onurğasızların xarici skeletində əmələ gəlir, mərcanlarda yumurta qabığında olur. Əzələnin 2/3 kütləsi və sümük toxumasının 1/3 kütləsi karbondan ibarətdir.

Karbonlu birləşmələr həyat daşıyıcılarıdırlar: zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein turşuları, vitaminlər və s.

Karbon maddələr mübadiləsi prosesləri üçün lazımdır. Orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində üzvi birləşmələrin oksidləşdirici parçalanması baş verir və nəticədə ətraf mühitə karbon qazı ayrılır. Bioloji mayelərdə və təbii sularda həll olmuş bu qaz həyat fəaliyyəti üçün optimal olan mühit turşuluğunu təmin edir.

Karbon birləşmələrinin oksigenin təsiri ilə oksidləşməsi su və karbon qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu proses orqanizm üçün enerji mənbəyi rolunu oynayır. Karbon dioksid (karbon qazı) maddələr mübadiləsi prosesində əmələ gəlir və nəfəsalma mərkəzinin stimullaşdırıcısıdır, nəfəs almanın və qan dövranının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

Karbon birləşmələrinin orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri: bütün meyvə və tərəvəzlərin nazik qabığı. Paxlalılar: noxud, göy noxud, soya, lobya, mərci. Tərəvəzlər: ispanaq, kök, turp, kələm, çuğundur, kartof, xiyar, cavan zəncirotunun yarpaqları, kərəviz, qırmızı turp. Meyvələr və giləmeyvələr: alma, gilənar, çiyələk, ərik, moruq, portağal, ananas, şaftalı, üzüm, qarağat, böyürtikən. Turş süd məhsulları, yumurta.

Karbonun insan tərəfindən daha çox istifadə olunan birləşmələri:

CO2 - karbon (IV) oksid, karbon qazı;

H2CO3 - karbonat turşusu;

CaCO3 - kalsium karbonat;

C6H12O6 - qlükoza;

CO - karbon (II) oksid, dəm qazı.

Karbon ilə bəşəriyyətin tanışlığı çox qədimlərə gedir. Karbonun kim tərəfindən kəşf edildiyi bilinmir. O da məlum deyil ki, karbonun allotropik şəkildəyişmələrindən olan qrafit və almazdan hansı daha əvvəl kəşf olunub.

Karbon daş kömürün 99 % -ni, boz kömürün 72 %-ni, torfun 57 % -ni təşkil edir.

Kütləsi 70 kq olan insanın bədənində 15 kq karbon vardır.

İnsan qanında karbonun miqdarı 25000 mq/l, sümük toxumalarında 28000 mq/l miqdarındadır.

Sutkada hava ilə insan orqanizminə orta hesabla 3,7 qram karbon daxil olur.

Sutkada insan orqanizmi qida məhsulları ilə birlikdə 300 qrama qədər karbon qəbul edir.

Təbabətdə karbonat turşusunun və karbon turşularının törəmələri; karbolen (aktivləşmiş kömür) qazların absorbsiyası və orqanizmdən müxtəlif toksinləri çıxarmaq üçün, qrafit (sürtkü şəklində) dəri xəstəliklərinin müalicəsində və s. istifadə olunur.

Siçanların orqanizmində karbonun kütlə payı 10,77 %, pişikdə təxminən iki dəfə çox – 20,56 % -dir.

Karbon monooksid (CO) olduqca zəhərli qazdır. Onun nəfəs alınan havada öldürücü dozası cəmi 0,2 % -dir. Dəm qazının (CO) molekulu oksigen molekulundan daha davamlıdır və qanın hemoqlobini ilə əlaqələnmə qabiliyyətinə malik olub orqanizmin toxumalarına oksigen daxil olmasını pozur.

Tərkibində CO olan texniki qazlar yanar qaz kimi istifadə olunur.

CO2 bir çox kimyəvi məhsulların (karbamid, salisil turşusu və s.) sənaye istehsalında, qaynaq üçün, qazlaşdırılmış içkilər hazırlanmasında və soyuducu reagent (quru buz) kimi istifadə olunur.

Aktivləşdirilmiş kömür (karbolen) benzol, ksilol, həlledicilər və s. kimi maddələrin təmizlənməsində, ayrılmasında və çıxarılmasında, etanolun sivuş yağından təmizlənilməsində, havanın zərərsizləşdirilməsində (məsələn, əleyhqazlarda) istifadə olunur.

Təbabətdə aktivləşdirilmiş kömür sorbsiyaedici vasitə kimi istifadə olunur, taksikologiya və qastroenterologiyada geniş istifadə edilir: qazları adsorbsiya edir və müxtəlif toksinləri orqanizmdən çıxarır.

14C izotopu radioindikasiyada, həmçinin arxeologiya və paleontologiyada istifadə olunur: tapıntının yaşını müəyyən etmək üçün.

Kömür , qrafit və almaz karbonun allotropik şəkildəyişməsidir.

Daş kömür dövrü 360-dan 286 milyon il əvvəl davam etmişdir. O dövrün çöküntülərində böyük daş kömür ehtiyatları var. Dövrün adı da buradan götürülüb. O dövrdə meşələrdə böyüyən ağacların hündürlüyü 45 metrə çatırdı. Bitki kütləsi o qədər sürətlə artırdı ki, torpaqda yaşayan onurğasız heyvanlar sadəcə ölmüş bitki materialını mənimsəməyə çatdırmırdılar və nəticədə ölmüş biokütlə getdikcə daha çox qalırdı. Daş kömür dövrünün rütubətli iqlimində bu materiallardan qalın torf yataqları formalaşmışdır. Bataqlıqlarda torf tezliklə su altına çökür və orada çöküntü təbəqələri altında qalır. Zaman keçdikcə bu çöküntü təbəqələri çöküntü süxurları yataqlarının karbonlu təbəqəsinə çevrilir. Daş kömür torfda bitkilərin daşlaşmış qalıqlarından əmələ gəlir.

Kömür

Kömür - Bitkilər öldükdən sonra, bakteriyalar təsiriylə dəyişməyə uğrayar. Əgər su altında qalaraq dəyişməyə uğrasa, C (karbon) miqdarı artaraq kömürləşmə başlayır. C miqdarı 60% isə türban, C miqdarı 70% isə linyit, C miqdarı 80-90% isə daş kömürü, C miqdarı 94% isə antrasit adını alır.

Ağac kömürü

Ağac kömürü - bataqlıqlarda uyğun nəm və istiliyin meydana gəlməsi, mühitin turşu miqdarının artması, lazımlı üzvi maddələrin mühitdə tapılması, çürüyən bitkilərin su altına enməsi və bataqlığın müəyyən zamanla üstünün örtülməsi kimi hadisələr nəticəsində meydana gələr.

Geoloji dövrdə iki böyük kömür meydana gəlmə dövrü vardır. Bunlardan daha köhnə olanı Karbonifer (345-280 milyon il əvvəl) və Permiyen (280-225) dövrlərini əhatə edir. Şimali Amerikanın şərqi ilə Avropadakı taşkömürü yataqlarının çoxu Karbonifer dövründə; Sibir, Asiyanın şərqi və Avstraliyadakı kömür yataqları Permiyen dövründə meydana gəlmişdir. İkinci böyük kömürleşme çağı isə Kretase (təbaşir) dövründə başladı və Tresiyer dövrü əsnasında sona çatdı. Dünyadakı linyitlerin və yağsız kömürlərin əksəriyyəti bu dövrdə meydana gəlmişdir. Kömür törədiyi bitkilərdən geriyə çox az iz qalmışdır. Kömür laylarının altında və üstündə iştirak edən qayalarda kibritotları, atquyruqları və bir çox bitki qalığında rast gəlinə bilər. Kömürlər sıxlıq, sərtlik və parlaqlıq baxımından fərqlilik göstərə bilər. Ümumiyyətlə kömür növləri bəzi qeyri-üzvi maddələr, kükürd və xlor tərkiblidir.

Sümük kömürü

Ağac kömürünün katışıklı bir növü də, yalnız yüzdə 10 nisbətində karbon olan sümük kömürüdür. Sümük kömürü, heyvan sümüklərinin yaxşıca qırılıb havasız mühitdə yandırılması ilə əldə edilir. Sümük kömürü hər hansı bir maye ilə qızdırıldıqda, məhlulun rəngini yox edər, bu səbəblə sənayedə rəng aradan qaldırıcı olaraq istifadə edilər. Məsələn, şəkər bu üsulla təmizlənir. Çay sümük kömürü ilə qaynadıldıqda tamamilə rəngsiz hala gəlir.

Allotropik Şəkildəyişmələri

Almaz, fullerin, qrafit, karbin, karbonun allotropik şəkildəyişmələridir. Almazdan hər karbon atomu, dörd başqa karbon atomuna bağlanaraq üç ölçülü qatı bir quruluş meydana gətirər; qrafitdə isə karbon atomları, üst-üstə yığılmış geniş, yastı lövhələr meydana gətirəcək şəkildə, iki ölçülü müstəvidə bir-birlərinə bağlanmışdır. Bu lövhələr bir-birlərinin üzərindən asanca sürüşür; qrafit yaxşı bir yağlayıcı olma xüsusiyyəti də bundan alır. Qrafit kağız üzərində iz buraxmasının səbəbi də, bu incə atom lövhələrinin qrafitdən ayrılaraq kağızın üzərində yığılmasıdır. Karbonun özlərinə xas bir quruluşu ya da forması olmayan allotropiyasına amorf karbon deyilir. Kömür bu formadadır.

Almaz

Almaz – tanınan ən sərt təbii maddədir (Mohs şkalası ilə sərtliyi 10-a bərabərdir). Almazda C atomları sp³ hibridləşmə halındadır. Valent bucağı 109° 28'dir. Atom kristal qəfəsinə malikdir. Elektriki keçirmir. Rəngsiz və şəffaf olmasına baxmayaraq, başqa minerallarla birləşdikdə, istənilən rəngi ala bilir. Almaz, kimyəvi baxımdan reaktiv deyil, amma yüksək dərəcələrdə xüsusilə havada yanması təmin edilə bilər. 1955-ci ilə qədər, vulkan mənşəli təbii yataqlar tək almaz qaynağıykən, o tarixdən bu yana qrafitin 100000MPa təzyiq və 1200 'C temperatur ilə çevrilməsindən də əldə edilir. (ləl-cəvahirat xüsusiyyətində almazlar bu üsulla əldə edilə bilməz).

Qrafit

Qrafit – karbonun geniş bir allotropudur. Yumşaq, yağlı, kağızda iz buraxan, qara rəngli bir qatı maddədir. Qrafitdə hər bir karbon atomu eyni müstəvidə olan digər üç atoma altıbucaqlı halqalar meydana gətirəcək şəkildə bağlanır. Yaranan rabitə iki ölçülüdür və bu şəkildə meydana gələn təbəqələr bir-birinə zəif Van der Waals qüvvəti ilə bağlanır. Buna görə, təbəqələr bir-birlərinin üzərindən asanca sürüşür. Qrafit, yağ halına gətirilib maşınlarda, çalışan parçaların bir-birinə sürtülərkən aşılmasını azaltmaq ya da maneə törətmək məqsədiylə yağlayıcı olaraq istifadə edilər. Sadə karandaşların içindəki uc da, içinə gil qatılaraq bir az sərtləşdirilmiş qrafitdir. Qrafit əldə edildiyi əsas yerlər Şri-Lanka, Sibir, Şimali Amerika və Meksikadır. Qrafit, kokömürünün çox yüksək dərəcələrdə xüsusilə işlənməsiylə süni olaraq da istehsal edilə bilər. Qrafit çox yüksək istiliklərə dözə bilər, həm də çox yaxşı bir elektrik keçiricidir. Bu səbəblə, paltaryuyan maşın və elektrik süpürgə kimi elektrik mühərriklərinin fırçaları qrafitdən edilir. Son dövrlərdə, kosmos kapsulalarının istilik qalxanlarının istehsalında da qrafitdən istifadə olunmağa başlanmışdır.

Fülleren[

Fülleren - sp² hibridləşmə halındadır.Digər birləşmələr kimi atom kristal qəfəs əmələ gətirir.Quruluşu əsasən futbol topunu, bəzi hallarda yemişi xatırladır.Valent bucağı 120'-dir.

Karbin

Karbin - narın, qara kristallik tozdur. Elektriki keçirmir. 2 cür karbin vardır: α karbin (poliin), β karbin (polikumulen). C atomları sp hibridləşmə halındadır.