Kimyanın bölmələri
Kimya üç böyük bölməyə ayrılır:
·
Ümumi kimya
·
Qeyri-üzvi kimya
·
Üzvi kimya
Ancaq kimyanın başqa bölmələri də
mövcuddur:
·
Analitik kimya
·
Nüvə kimyası
·
Radiokimya
·
Radioaktivlik kimyası
·
Kvant kimyası
·
Elektrokimya
·
Kolloid kimyası
·
Təbabət kimyası
·
üzvi kimya
·
Metalüzvi kimya
·
Enzimologiya (fermentlər kimyası)
·
Fiziki kimya (fizikokimya)
·
Kimyəvi termodinamika
·
Termokimya və s.
ÜZVİ KİMYA NƏDİR VƏ NİYƏ ÖYRƏNMƏMİZ LAZIMDIR?
Bütün canlı orqanizmlər üzvi kimyəvilərdən
meydana gəlmişdir. Saçlarımızı, dərimizi və əzələlərimizi meydana gətirən
zülallar, genetik quruluşumuzu təyin edən DNT, yediyimiz meyvə tərəvəz,
geydiyimiz paltarların bir çoxu və xəstələndiyimizdə istifadə etdiyimiz dərmanlayarın
hamısı, üzvi baxımdan kimyəvi maddələrdir. Gündəlik həyatımızda çox istifadə
edilən aspirin söyüd yarpağından, penisillin pendir kifi göbələyindən, sabunlar
yağlardan əldə edilər. Bu bucaqlar göz qarşısında saxlanıldığında canlılarla
maraqlanan hər kəsin təməl əsasda da olsa üzvi kimya bilmək məcburiyyətində
olduğunu söyləyə bilərik. ÜZVİ KİMYANIN
MÖVZUSU NƏDİR? Üzvi kimya karbon mürəkkəbləri kimyası olaraq da xatırlanar. Çünki bütün üzvi mürəkkəblərdə təməl
atom C dayanır. Üzvi kimyanın mövzusunun çox geniş olmasının səbəbi C etdiyi
müxtəlif bağlanmalardan və izomeriden qaynaqlanar. Bitki, heyvan, ya da
mikroorqanizmlər ilə əlaqədar bütün sahələr üzvi kimyanın təməl qanunlarına
söykənir. Yenə həyatımızda böyük əhəmiyyət daşıyan dərmanlar, plastiklər,
sintetik boyalar, yuyucular üzvi kimyanın əhatəsinə girir.
Qeyri-üzvi kimya
Canlıların xaricində, yer qabığını meydana gətirən, bütün kimyəvi maddələri araşdıran kimya budağı.Metalik karbonatlar, karbon sülfür mürəkkəbləri, karboazot mürəkkəbləri və karbonun karbürləri, oksidləri kimi, hidrokarbonlar xaric, bütün elementləri və mürəkkəblərinin kimyəvi reaksiyaları və xüsusiyyətlərinin araşdırıldığı kimyanın bir budağıdır.
Analitik kimya Analitik kimya: Spektrokimya, Turşu-əsas-duz
Kimyası, Kromatografi, Gravimetri, Voltametri, Potansiyometri Analitik kimya Kimya elminə bağlı ana elm
sahələrindən biridir. Müəyyən bir maddənin kimyəvi komponentlərinin ya da kimyəvi
komponentlərindən bir hissəsinin xüsusiyyətinin və nə qədərliyinin
araşdırıldığı elm sahəsidir. Növləri Kimyəvi analiz sırasıyla kalitatif (keyfiyyət)
və kantitatif (nicel) olmaq üzrə iki şəkildə tətbiq olunur. Bir maddənin hansı
komponentlərdən (element və ya mürəkkəblərdən) meydana gəldiyini tapmağa
yarayan analiz növünə kalitatif; bu komponentlərdən hər birinin nə formada
olduğunu tapmağa yarayan analiz növünə də kantitatif analiz deyilir. Kantitatif analiz, metodlar cəhətdən klassik
və müasir olmaq üzrə ikiyə ayrılar. Klassik metodlar maddənin ağırlıq və həcm
xüsusiyyətlərinə söykənən metodlardır. Maddənin ağırlığı göz önünə alınaraq
edilən analizə gravimetrik, həcm göz önünə alınaraq edilənə də volumetrik
analiz deyilir. Gravimetrik və volumetrik analizlərin hər ikisi də indiki
vaxtda çox istifadə edilməkdədir. Xüsusilə fən və şəhərçiliyin inkişafıyla, mədəniyyəti
təhdid etməyə başlıyan ətraf məsələlərinin təsbiti işləri bu metodların əhəmiyyətini
bir qat daha artırmışdır. Müasir
metodlara İnstrumental metodlar (enstrümental analiz) də deyilməkdə olub,
1930-cu ildən sonra sürətli olaraq inkişafa başlamışdır. Bu metodlar, maddənin
işıq absorbsiyonu, işıq emisyonu, magnetik, elektrik, radyoaktiflik kimi
xüsusiyyətləri üzərinə qurulmuşdur. Bu gün yalnız bir xüsusiyyət üzərinə
qurulmuş olan metodlar dərilərlə kitab doldurulacaq qədər çoxalmışdır.
İnstrumental analiz klassik analizdən daha həssas, daha az zaman alıcı və daha
asan olmaqla birlikdə, nəticələndirərinin qiymətləndirilməsi baxımından mütəxəssis
kimyaçılara ehtiyac göstərər. Bir analiz üçün tətbiq olunacaq analiz metodu
maddə miqdarına bağlı olaraq dəyişər. 50 mgdən daha çox maddə miqdarı ilə edilən
analizə makro analiz, 10-50 mg arasındakı miqdarla edilən analizə yarı-mikro
analiz, 1-10 mg arasındakı miqdarla edilən analizə yarı-mikro analiz, 1-10 mg
arasındakı miqdarla edilən analizə mikro analiz, 0,001-1 mg arasındakı miqdarla
edilən analizə ultra-mikro analiz və 0,001 mgin altında qalan miqdarla edilən
analizə də sub-mikro analiz deyilir. Mikro, ultra-mikro və sub-mikro analizlərə
elmi işlərdə müraciət edilər. İstifadə
edildiyi Sahələr Elmin, texnologiyanın,
klinikaların ehtiyaclarına görə müxtəlif cihaz və metodlar inkişaf
etdirilmişdir. Məsələn şəkər fabriklərində nizamlanmış polarimetreler köməyiylə
şəkər çuğundurundakı şəkər nisbəti ölçülə bildiyi kimi, klinikalarda qan və
sidikdəki törə, şəkər, azot; nizamlı vasitələrlə təyin edilə bilməkdədir.
Kimyəvi sistemlərin xüsusiyyətlərini
və davranışlarını araşdırmaq məqsədiylə fiziki nəzəriyyələrin və texnikaların tətbiq
olunduğu bir elm sahəsidir. Fiziki kimyanın məqsədi kimyəvi maddələrin ölçülə bilən
bütün xüsusiyyətlərini araşdırmaq, ölçüm etmək üçün lazımlı olan da neyləyərin
metodlarını və cihazlarını hazırlayıb inkişaf etdirmək, edilən ölçümləri şərh
edib, riyazi ifadələrlə verilə biləcək əlaqə və ya nəzəriyyələr inkişaf etdirməkdir
On doqquzuncu yüz ilin ikinci
yarısında fiziki kimya ayrı bir elm sahəsi olduqdan sonra saf və ya qarışıq
halındakı maddələrin araşdırılmasında daha inkişaf etmiş riyaziyyat metodlar və
ölçmə texnikaları istifadə edilməyə başlanmışdır.
Bu gün bu elm sahəsi artıq köhnədən olduğu kimi fizika
ilə kimya arasında bir körpü vəzifəsini görən möhkəm qaydalar
olmaqdan çıxmış, özünə xas metod və mövzuları ilə üzvi, qeyriüzvi və bio kimyanın
hər hissəsində iştirak etmişdir. Maddələrin quruluşu və analizi, mürəkkəblərin
mikro strukturlarının araşdırılması, reaksiyaların addımlarının ortaya
çıxarılması fiziki kimyanın, inkişafıyla reallaşmışdır.
Fiziki kimya haqqında 1752-ci ildə M.V.Lomonosov deyirdi:
"Fiziki
kimya – cisimlər qarışığında aparılan fiziki təcrübələr əsasında baş verən
kimyəvi reaksiyaları izah edən elmdir".
|
Fiziki kimyanın Lomonosov tərəfindən verilmiş tərifi ilə müasir tərifi
müqayisə edilsə, aşağıdakı nəticə alınar:
"Fiziki kimya
fizikanın ümumi prinsipləri əsasında kimyəvi hadisələri izah edən və onların qanunauyğunluqlarını
müəyyən edən elmdir".
|
Göründüyü kimi, bu
təriflər görünüşcə oxşardır. Lomonosov fizika
elmlərinin problemlərini sistematik tədqiq etdi. O, fiziki biliklərin və
metodların kimyanın öyrənilməsində istifadə edilməsinin nə qədər mühüm olduğunu
başa düşdü.
1752-1753-cü illərdə M.V.Lomonosov ilk dəfə tələbələr üçün "Fiziki kimyaya
giriş" kursunu oxudu. Lomonosov kimyanın əsas qanunlarından birini –
kimyəvi çevrilmələr zamanı kütlənin saxlanması qanununu formalaşdırdı.
Fizika kimyanı tədricən
dəqiq elmə çevirdi. Maddələrin keyfiyyət xarakteristikaları və onların
qarşılıqlı çevrilmələri kəmiyyət xarakteristikaları ilə tamamlandı.
Fiziki kimyanın sonrakı
inkişafı kimyəvi proseslərin gedişinə istiliyin, elektrikin təsirini öyrənən
alimlərin tədqiqatları ilə bağlıdır. Kimyəvi reaksiyalarda istiliyin ayrılması
və ya udulması proseslərinin öyrənilməsi termokimyanın başlanğıcını qoydu. Rus
alimi Q.İ.Hess fiziki kimyanın fundamental qanunlarından birini – kimyəvi
çevrilmələr zamanı istiliyin saxlanması qanununu formalaşdırdı.
1887-ci ildə alman alimi V.Ostvald Leypsiq
Universitetində ilk fiziki kimya kafedrasının əsasını qoydu və fiziki kimya
jurnalını çap etdirməyə başladı.
XIX əsrin sonunda fiziki kimya müstəqil bir elm kimi formalaşdı. O özündə
bir sıra elmi qaydaları birləşdirdi. Amerika alimi C.Gibbs kimyəvi
termodinamikanın əsasını işlədi. Termodinamikanın qanunlarına əsasən alimlər bu
və ya digər kimyəvi reaksiyanın gedib-getməyəcəyinin mümkün olması haqqında
fikir söyləmək imkanına nail oldular. Kimya burada ilk dəfə riyazi aparatdan
geniş istifadə etməyə başladı.
Kimyəvi və elektrokimyəvi
hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsini elektrokimya müəyyən etdi. Elektrik
cərəyanının təsirindən suyun hidrogen və oksigenə parçalanması elektrolizin
öyrənilməsinin başlanğıcı oldu. Elektrolizin miqdari qanunlarını M.Faradey kəşf
etdi. Termokimya və elektrokimyanın nailiyyətləri müasir kimya istehsalatının
əsasını qoydu. Fiziki kimyanın ilk istiqamətləri məhlulların tədqiq olunmasına,
onların təbiətinin və xassələrinin düzgün başa düşülməsinə çox kömək etdi.
S.Arrenius elektrolitlərin məhlullarda müsbət və mənfi yüklü ionlara ayrılması
fərziyyəsinə əsasən elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsini yaratdı.
İşığın təsiri ilə gedən
kimyəvi çevrilmələri fotokimya öyrənir. Radioaktivlik hadisəsinin kəşfi
radioaktiv şüaların müxtəlif maddələrə təsirini tədqiq etməyə imkan verdi.
Bunun əsasında da fiziki kimyanın yeni qolu – radiasiya kimyası yarandı.
Təsnifatı
Artıq çoxdan məlum idi
ki, müxtəlif kimyəvi reaksiyalar müxtəlif sürətlə gedir: biri çox yavaş, digəri
ani zamanda. Kimyəvi reaksiyanın sürəti anlayışı kimyəvi kinetikanın əsasını
qoydu. Məlum oldu ki, kimyəvi reaksiyanın sürəti bir çox faktorlardan –
reaksiyaya girən maddələrin qatılığından, təzyiqdən, temperaturdan, bərk
maddənin səthinin sahəsindən və s.-dən asılıdır. Katalizatorlar reaksiyanın sürətinə
nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir edir. Katalizatorun təsiri ilə reaksiyanın
sürətinin artması kataliz hadisəsinin mahiyyətini təşkil edir. Yəni
katalizatorun iştirakı ilə gedən reaksiyalara katalitik reaksiyalar və ya
kataliz deyilir. Hazırda həm laboratoriyada, həm də sənayedə bir çox kimyəvi
reaksiyaları sürətləndirmək üçün katalizatorlardan istifadə edilir. Kimyəvi
kinetika və kataliz maddənin reaksiya qabiliyyəti haqqında müasir təlimin
əsasını təşkil edir. Bu da fiziki kimyanın daha böyük bölmələrindən biridir.
Atomun quruluşunun
elektron modeli işləndikdə (elektronun kəşfindən sonra) fiziki kimyada
prinsipcə yeni dövr başladı. Əvvəllər alimlər yalnız mikroskopik obyektlər
üzərində tədqiqatlar zamanı müşahidə edilən kimyəvi hadisələr və proseslərin bilavasitə
öyrənilməsi ilə kifayətlənirdilər. İndi isə reaksiyaya girən molekulların
elektron quruluşlarının dəyişməsini nəzərə alaraq istənilən kimyəvi prosesi
izah etmək olar. Kimyəvi rabitənin, valentliyin, molekulun quruluşu və
xassəsinin elektron nəzəriyyəsi işlənildi.
Müasir fiziki kimyanın
əsas xüsusiyyəti – fiziki tədqiqat üsullarının geniş tətbiq olunması, baş verən
kimyəvi reaksiyaların mexanizminin dəqiq müəyyən edilməsidir. Fiziki kimya
kimya elminin digər sahələri, kimya texnologiyasının inkişafı üçün nəzəri
əsaslar verir.
Güclü elektrik cərəyanı
təsiri altında gedən kimyəvi reaksiyaları tədqiq edən fiziki kimyanın yeni
istiqaməti inkişaf edir. Aşağıtemperaturlu plazmada gedən proseslər
(plazmokimya), polimerlər kimyası, qazların elektrokimyası, səth hadisələrinin
bərk cisimlərin xassələrinə təsiri və s. proseslər öyrənilir.
]Fiziki kimyanın öyrənilməsi metodu
Fiziki kimya müasir
kimyanın əsas fundament nəzriyyəsi hesab olunur. Burada nəzəri metodları
öyrənilən zaman fizikanın mühüm sahələrindən termodinamika, statik fizika və
kvant fizikası kimi sahələrindən istifadə olunur. Kimyanın isə fotokimya,
elektrokimya, kimyəvi kinetika və kataliz, kimyəvi termodinamika kimi mühüm
sahələrindən istifadə edilir.
[Fiziki kimya ilə kimyəvi fizikanın fərqi
Fiziki kimya ilə kimyəvi
fizika kimya və fizika elmlərinin birləşməsidir. Lakin onların fərqli cəhətləri
vardır. Onların əsas fərqini tam tapmaq olmur. Amma aşağıdakı mühüm cəhətləri
ilə onlar arasındakı fərqli cəhətləri tapmaq mümkündür:
·
Fiziki kimya eyni müddətdə çoxlu hissəciklərin axınını öyrənir;
·
Kimyəvi fizika hissəciklərə ayrı-ayrılıqda baxır. Bu səbəbdən burada
"İdeal qaz" anlayışı yoxdur.
NUVE KIMYASI
·
NÜVƏ
ENERJİNİN TARİXÇƏSİ
·
1934'
də İtalyan elm adamı Enrico FERMİ Romada etdiyi təcrübələr nəticəs(n)i
neytronların çoxu atom növünü bölə biləcəyini tapdı. Uran neytronlarla
bombalandığında gözlədiyi elementlər yerinə urandan daha çox yüngül atomlar
tapdı.
·
·
1938'
də Almaniyada Otto HAHN və Frittz STRASSMAN radium və berilyum içern bir
qaynaqdan uranı neytronlarla bombaladıqlarında Baram-56 kimi daha yüngül
elementlər tapınca çaşdılar. Bu işlərini göstərmək üçün Nazı Almaniyasından
qaçmış Avstraliyalı elm adamı Lisa MEITNER' e apardılar. MEITNER o sıralarda
Otto R. FRISCH' le işlə/çalışırdı. Etdikləri təcrübələr nəticəsində ibarət
olan/yaranan baram və digər yeni ibarət olan/yaranan maddələri uranın bölünməsi
nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan maddələr olduğunu düşündülər ,amma reaksiyaya
girən maddənin atom kütləsiylə məhsulların atom kütləsiylə məhsulların atom
kütlələri bir-birini tutmurdu. Sonra EINSTEN' en E=m.c.c düsturunu istifadə edərək
ortaya enerji çıxışını tapdılar, beləcə həm fisyon həm də kütlənin enerjiyə
çevrilməs(n)i nəzəriyyəsini isbat etdilər.
·
·
1939' da BOHR
Amerikaya gəldi. HAHN-STRASSMAN-MEITNER' en araşdırmalarıyla
ilgilendi.Washingtonda FERMI ilə görüşdü və idarəli bir mühitdə özünü uzun bir
müddət canlı tuta biləcək zəncirləmə reaksiya ehtimalını mübahisə et/müzakirə
etdilər. Bu reaksiya nəticəs(n)i atom böyük bir enerji ortaya çıxararaq
bölünürdü.
·
·
Bütün Dünyada
elm adamları özünü uzun müddət canlı tuta biləcək zəncirləmə bir reaksiyanın
ola biləcəyini açıqladılar. Kafi miqdarda uranın uyğun şərtlərdə bir yerə gətirilməsi
lazım idi. Lazımlı olan bu uran miqdarına kritik kütlə adı verildi.
·
·
·
·
A.B.Ddə
Manhattan Proyekt' si altında nüvə işlər əsgəri məqsədlərlə icra edildi. Döyüşdən
sonra isə vətəndaş məqsədlər üçün nüvə araşdırma edilməsi üçün 1946' da A. E. C
( Atom Enerji Komissiyası ) quruldu. 1951' də Arco' da ilk elektrik çıxaran
reaktör açıldı.
Polimerler Kimyası
01. Polimer Nədir?
Polimerler; çoxsanıda molekulun
kimyəvi bağlarla nizamlı bir sekilde bağlanaraq meydana gətirdikləri yüksək
molekul ağırlıqlı mürəkkəblərdir. "Poli" Latınca bir söz olub çox
sayda mənasını verər. Polimerler "monomer" deyilən vahidlərin bir
araya gəlməsiylə meydana gəlməkdədir. Buna sadə
bir nümunə olaraq "Polistren" verilə bilər. Polistren bir çox stren
monomerinin monomerinin bir araya gəlməsi ilə meydana gəlmişdir.
Yuxarıda görüldüyü kimi stren monomerinin polimerizasyonu ilə bu
monomeri çox sayda ehtiva edən polistren əldə edilməkdədir.
Orqanik kimyaçılar on doqquzuncu əsrin ortalarında bəzi sınaqlarında təsadüfi
olaraq yüksək molekul ağırlıqlı maddələr sintez etdilər. Bu əsrin ikinci
yarısından etibarən polimer mövzusundakı araşdırmalar inkişaf etmiş və yeni
polimer növləri inkişaf etdirilmişdir. Bu sahənin qabaqcılı Alman kimyagər
Herman Stauding. Herman
Stauding ilk dəfə polimerizasyon şərtlərinin polimer meydana gəlməs(n)i üzərinə
təsirini təyin etmişdir. Stauding kimyanın bu sahəsində etdiyi işlərlə 1953-cü
ildə Nobel mükafatını al/götürmüşdür. Bu sahədə ilk dəfə işlə/çalışan
araşdırmaçılar təbii polimerleri təqlid edərək işə başlamışlar və 1930-cu ildə
Wallace Carothers Nylonu sintez etməyi bacarmışdır. İkinci dünya sovasından bu yana bir çox
polimer laboratuarlar da çıxarılmış və ayrıca bir çox polimer sənaye ölçəkdə
çıxarılmağa başlamışdır. Sənaye orqanik kimyaçılar isə daha çox polimer kimyası
sahəsinə sürüşərək işlərini bu istiqamətdə davam etdirməyə başlamışdır. Bunun nəticəs(n)i
olaraq indiki vaxtda saysız polimer növü geniş bir tətbiq sahənin də müxtəlif məqsədlər
üçün istifadə edilməkdədir. Aşağıda geniş şəkildə istifadə edilən bəzi
polimerlerin düsturları və sintez edildikləri monomerler göstərilmişdir.
Polimerler strukturlarına görə təsnif edilə bilərlər. Bir polimer təkbir
monomer vahidinin təkrarlanmasından meydana gəlirsə buna
"homopolimer" deyilir. Nümunə olaraq, ediləndən əldə edilən
polietilen və strenden əldə edilən
polistren verilə bilər.
Əgər polimer molekulu iki faralı monomerin birləşməsindən meydana gəlirsə
buna "kopolimer" deyilir. Kopolimerlerin növlərini üçə ayıra bilərik.
1. Ardaşık kopolimer
2.Blok kopolimer
3. Nizamsız kopolimer
Polimer zəncirlər istər homopolimer istər kopolimer olsun, üç fərqli
formada ol/tapıla bilərlər.
1. Xətti
2. Budaqlanmış
3. Çarpaz Bağlı
02. Polimerlerin Molekul Ağırlıqları
Polimerlerin fiziki xüsusiyyətləri molekul ağırlığı ilə əlaqəlidir. Bu səbəblə
polimerlerden gözlənilən fiziki xüsusiyyətləri göstərə bilmələri üçün müəyyən
bir molekul ağırlığına sahib olmaları lazımdır.
Ümumiyyətlə molekul ağırlığının artması ilə quruluşda molekullar arası çəkiliş
artmaqda və buda polimerin mexaniki və istilik xüsusiyyətlərini təsir etməkdədir.
Polimerlerin molekul ağırlıqları, jel keçiricilik kromatografisi, viskozimetrik
ölçüm, ozmotik və təzyiq işıq saçılması kimi üsullarla təyin oluna bilər.
03. Polimerlerin Sintezi
03.01. Sərbəst Radikal Polimerleşmesi
Zəncir polimerleşmesinin radikallar üzərindən gedən növüdür. Sərbəst
radikal polimerleşmesi üç mərhələdən meydana gələr.
Başlanğıcda monomer molekulları müxtəlif üsullar istifadə edilərək
radikal halına çevrilər. Radikal meydana gəlməs(n)i, istilik, fotokimyasal,
radiasiya və ya müxtəlif başladıcılar tərəfindən təmin edilər. Bu məqsədlə mühitdə
radikal meydana gətirmək üçün ən məşhur üsul mühitə çöldən bir başladıcı əlavə
etməkdir. Başladıcı, radikal meydana gətirərək vinil qrupundakı cüt bağa hücum
edərək polimerizasyon əməliyyatını başlatmış olar. Başladıcı olaraq müxtəlif
peroksitler, diazo mürəkkəbləri və redoks cütləri istifadə edilər.
Peroksit başladıcılardan ən məşhur istifadə ediləni benzil peroksittir.
Bu başladıcı istilik ilə asanlıqla parçalanaraq sərbəst radikal meydana gətirməkdədir.
Aşağıdakı şəkildə benzil peroksit istilik təsiri ilə parçalanaraq iki dənə sərbəst
radikala çevrilməkdədir.
Daha sonra başlama mərhələsində ibarət olan/yaranan radikallar monomer
molekulundakı cüt bağa hücum edərək polimerizasyonu başladarlar. Şəkildə
başladıcıdan ibarət olan/yaranan radikallar edilən molekulundakı cüt bağdan
birini qırıb yeni bir radikal meydana gətirərkən beləcə polimerizasyon
reaksiyasını da başlatmış olmaqdadır.
İbarət olan/yaranan yeni radikallar mühitdə olan monomerler ilə
reaksiyaya girərək polimer zəncirinin böyüməsinə səbəb olarlar.
Polimerizasyon irəlilədikcə polimer zənciri böyüyər və molekul ağırlığı
artar. Polimerizasyonun bu mərhələsində artıq mühitdə monomer sayı azalmışdır.
Bu səbəblə mühitdəki radikallar sönümlenmeye başlar.
Mühitdəki radikallar müxtəlif yollar/göndərər ilə (budaqlanma yeni cüt
bağ meydana gətirmə və ya bir başqa radikal ilə reaksiyaya girərək) sönümlenir və polimerizasyon əməliyyatı
tamamlanar.
03.02. İyonik Polimerizasyon
Zəncir polimerizasyonu sərbəst radikallar üzərindən olduğu qədər
iyonlar və koordinasiya kompleks
quruluşçu agentlər üzərindən də gedə bilər. Bir vinil monomerinin hansı
mexanizm üzərindən polimerleştirileceği, sübstüye qrupa bağlıdır. Məsələn
halojenlenmiş viniller (vinilklorür, vs. kimi) və vinil esterler yalnız
radikallarla polimerleştirilirler. Əgər, vinil monomerine elektron verici
qruplar ilişmişsə yalnız katyonik
polimerizasyon söz mövzusudur.
İyonik polimerizasyon ümumiyyətlə
katalizörlerin ayrı bir fazda ol/tapıldığı heterogen sistemləri ehtiva edər.
Reaksiya sürəti radikal polimerizasyonuna görə çox sürətlidir. Bəzi vəziyyətlərdə
reaksiya sürətini nəzarət etmək üçün polimerizasyon əməliyyatı çox aşağı
istiliklərdə reallaşdırılar.
03.03. Kondenzasyon Polimerizasyonu
Kondenzasyon polimerleri bənzər və ya fərqli quruluşdakı
poli-fonksiyonel monomerlerin, ümumiyyətlə kiçik bir molekul çıxararaq
reaksiyaya girməsiylə əldə edilər. Burada ən əhəmiyyətli şərt monomerlerin
poli-fonksiyonel oluşudur. OH, COOH, NH2, kimi funksional qruplardan ən az iki
dənə daşıyan monomerler esterleşme, amidleşme, vs. kimi reaksiyalarla, kiçik
molekullar çıxararaq, kondenzasyon polimerlerini yaradılar. Poliüretanların əldə
edildiyi çıxaran meydana gəlməs(n)i və neylon 6' nın əldə edildiyi kaprolaktam
xalqa/halqa açılması kimi, kiçik molekul çıkısı olmadan doğrudan monomerlerin
qatılması seklinde gedən polimerizasyon reaksiyaları da ümumiyyətlə bu qrup
içində qiymətləndirilər.
04. Polimerizasyon Əməliyyatları
04.01. Yığın Polimerizasyonu
Bu cür polimerizasyonda monomer, içinə uyğun bir baslatıçı əlavə
edildikdən sonra, müəyyən istilik və təzyiqdə doğrudan polimerleştirilir. Bu
prosesin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti olduqca saf polimerlerin çıxarıla bilməsidir.
Prosesdə, polimerizasyon nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan məhsul, istehsal
sonrası ayırma, saflaşdırma, vs. kimi prosesləri tələb etməz, doğrudan satışa təqdim
edilə bilər. Ayrıca, digər proseslərə görə daha ucuz maşın və təchizat tələb
etdiyindən, sadə və iqtisadi bir proses olaraq qiymətləndirilər.
Bu prosesin ən əhəmiyyətli dezavantajı ortaya çıxan istilənin mühitdən
asan asan uzaklaştırılamayışı, bu səbəbdən istilik idarəsinin güc olmasıdır. Bu
xüsusa xüsusilə radikal polimerizasyonunda diqqət yetirilməlidir. Bu cür
polimerizasyonlar şiddətli ekzotermiktir və yüksək molekul ağırlıqlı polimer
molekullarının dərhal meydana gəlməsi mühit viskozitesinin sürətlə artmasına səbəb
olar. İstilik idarəs(n)i son dərəcə çətinləşər. Yerli istilik artımları, polimerin
bozunmasma və monomerin qaynaması nəticəs(n)i qaz oluşumuna, hətta şiddətli
partlamalara niyə/səbəb ola bilər.
04.02. Süspansiyon Polimerizasyonu
Bu polimerizasyon texnikas(n)ı endüstiride böyük miqdarlarda polimer
istehsalında geniş şəkildə istifadə edilməkdədir. Bu polimerizasyonu nəticəs(n)i
polimerizasyon şərtlərinə bağlı olaraq 50 - 1000 mikrometre diametrində, məsaməli
və ya məsaməsiz partiküller əldə edilər. Süspansiyon polimerizasyonunda iki faz
vardır.
Monomer fazı
Dağıt/paylama fazı
Bir polimer süspansiyon polimerizasyonu üçün istifadə ediləcəksə diqqət
yetirilməsi lazım olan ilk xüsusiyyət monomerin dağıt/paylama fazındaki həllolma
əmsalı/dəqiqliyidir. Monomerin, dağıt/paylama fazındaki həllolma əmsalı/dəqiqliyinin
çox aşağı olması lazımdır. Bu məqsədlə hidrofilik monomerler üçün yağ və neft
efiri kimi hidrofobik mayelər istifadə edilər. Hidrofobik monomerler üçün də
su, dağıt/paylama fazı olaraq istifadə edilər. Monomer damlacıqları quruluşunda
çözünmüş olaraq başladıcınıda ehtiva edərlər. İstilik vs. təsirlər/təsir edər
ilə polimerizasyon reaksiyasının başladılar. Reaksiya nəticəsində hər monomer
damlası bir polimer partiküle çevrilər.
Supramoleküler
Kimya
ing. Supramolecular Chemistry
Xüsusilə son otuz ildir kimya bir xeyli genişləyir. İnkişaf edən
texnikalarla birlikdə atom ən incə detalına qədər araşdırılmağa çalışılır.
Atomun elementlər olan proton, elektron deyərkən, indi bunların da elementlər
üzərində işlə/çalışılır. Bunlarla məşğul olunarkən bir tərəfdən də molekulyar səviyyəyə
çıxılaraq bunun kimyası araşdırılır. Qısacası, kimya zidd iki istiqamətdə irəliləyir
və mikroskopunun nizamını kiçildib molekullar arasındakı kimyanı araşdıranlar
supramoleküler kimyanın təməlini atır. Bu yazıdakı son cümləni isə supranın
atası deyə biləcəyimiz və bu mövzudakı işlərindən ötəri 1987də nobel mükafatı
alan/sahə Jean-Marie Lehin sözünə ayırıram;
'Supramolecular chemistry his the chemistry of molecular assemblies and
of the intermolecular bond.'
'Supramoleküler
kimya, molekullar arasındakı və molekul içindəki qarlılıqlı təsirləri araşdıran
elm sahəsidir.'
ela
YanıtlaSil